حمام تاریخی سلطان امیر احمد

در سال 1292 قمری در کوچه سلطان امیراحمد شهرستان کاشان حمام تاریخی و منحصر به فرد سلطان امیر احمد ساخته شد.
این حمام تاریخی ، نمونه ای از زیبا‌ترین حمام‌های ایران از نظر معماری و تزئینات با وسعت 1000 متر مربع در محله‌ی سلطان امیراحمد واقع در خیابان علوی می‌باشد که وجه تسمیه آن به جهت مجاورت با امامزاده سلطان امیر احمد ( نوه‌ی امام جواد (ع) ) می‌باشد .
کارشناسان آثار باستانی ، از آثار به جا مانده دوران قبل از زلزله معروف 1192 هـ . ق کاشان ، قدمت این حمام را به دوران سلجوقیان نسبت می‌دهند و لیکن بنای فعلی سربینه‌ی آن بازمانده دوران قاجار می‌باشد .
این بنا شامل دو حمام کوچک و بزرگ بوده که در ایام خاص هفته ، مورد استفاده اهالی محل قرار می‌گرفته است .
یکی از موارد مهم این بنا ، آهک بری و گچ بری هایی است که تعداد 17 لایه مرمتی ، بیانگر قدمت بناست . از دیگر شاهکارهای بنا ، بام زیبای آن می‌باشد .
بخش‌های مختلف حمام
دو بخش کوچک و بزرگ حمام به ترتیب شامل قسمت هایی همچون جلو خان ، سردر ورودی ، هشتی ، راهروهای ارتباطی ، سربینه ، میان در ، گرم خانه ، خزینه ، صفه شاه نشین ، اتاق نظافت ، تون ، گربه رو ( چپیله ) ، دستک ، برف انداز ، جام خانه و چاه خانه می‌باشد .
البته دو فضای اصلی در حمام‌های ...مشاهده کامل متن قدیمی به ترتیب 1ـ سربینه 2ـ گرم خانه می‌باشد .
1ـ سربینه
فضای اول حمام ، بینه یا سربینه ، رختکن و جای آماده شدن برای استحمام یا خروج از حمام بوده ، بینه یا سربینه ، مهم‌ترین و زیبا‌ترین فضای حمام است ، فضایی وسیع و پر تزیین با گنبدی بزرگ و حوضی در میان ، در اطراف فضای میانی بینه ، سکوهایی برای استراحت مراجعین است که برای ورود به آنها ، باید از چند پله بالا می‌رفتند و پاها را قبل از ورود در حوض‌های روی سکوها می‌شستند ، بیشترین تزیینات حمام ، همیشه در بینه است .
کف بینه و غرفه‌های اطراف آن معمولاً سنگی است .
نورپردازی منظم بینه برتأثیر این تزیینات می‌افزاید . حوض درون سربینه و فواره آن ، آرامش فضا را دوچندان می‌کند .
حمام در قدیم فقط محل استحمام نبوده ، بلکه مکانی برای گذراندن اوقات فراغت ، گفتگو و تبادل نظر،رفع خستگی و حتی عبادت ، گرد آمدن دوستان و حل و فصل مسایل زندگی بوده ، در واقع وسعت زیاد سربینه ، حمام سلطان امیراحمد ، خود گواه این موضوع می‌باشد .
البته سربینه حمام سلطان امیراحمد ، به شکل هشت ضلعی با گچبری‌های زیبا و سقف رسمی بندی و جاکفشی‌های سنگی که ستون‌ها و دیوارهای آن با کاشی معرق تزیین شده است .
در سقف سربینه ، عبارت شریفه لا اله الا الله ( جهت قبله ) و در طرف مقابل تاریخ 1192 هـ . ق نشان از مرمت مکان پس از زلزله معروف دوره زندیه می‌باشد .
2ـ گرم خانه
فضای دوم در گرم خانه ، محل شستشو و تطهیر بدن می‌باشد . گرم خانه اغلب فضایی ساده‌تر از بینه است که گوشه هایی برای نشستن و شستشو دارد . خزینه آب گرم و حوض آب سرد و فضاهایی خصوصی‌تر برای استحمام در مجاورت گرم خانه قرار دارد .
روشنایی گرم خانه از نور گیرهای سقفی تأمین می‌شود . نورگیرهایی با شیشه‌های عدسی مانند وجود دارد تا نور کافی وارد حمام شده و داخل حمام توسط بچه‌های شیطان! دیده نشود .
ازاره و دیوار گرم خانه تا یک متر کاشی کاری معرق و تا سقف آهک بری با ملات ساروج می‌باشد .
نوع معماری
حمام‌های قدیمی ، معماری پیچیده ای دارد و گاهی دو حمام در کنار همدیگر قرار می‌گیرند .
بینه در بین ورودی حمام و گرم خانه قرار دارد ، هوای بینه را نیمه گرم می‌کردند تا مراجعان یکباره با هوایی گرم مواجه نشوند وهمچنین در هنگام خروج از گرم خانه ، سلامتشان در خطر نیفتد .
بام این حمام، یکی از زیباترین بام‌های گنبدی شکل ایران بوده که روی هر گنبد، شیشه‌های عدسی محدب قرار گرفته تا ضمن تامین نور کافی برای قسمت‌های مختلف حمام، مانع دید به داخل شود.
ورودی حمام و نیز فضای بین بینه و گرم خانه را که « میان در» نامیده می‌شود به نوعی با پیچ و خم بسیار طراحی می‌کردند که جلو تبادل مستقیم حرارت و رطوبت را بگیرد و هوای بیرون حمام به بینه و هوای بینه به گرم خانه و بالعکس به سهولت منتقل نشود .
کل حمام را برای حفظ گرمای درونی آن ، معمولاً پایین‌تر از سطح زمین و درون خاک می‌ساخته اند .
بخشی از فضاهای حمام نیز نقش پشتیبانی دارد . یعنی فضاهای مربوطه به تأمین آب و حرارت حمام مثل تون و انبار هیزم ، که تون محل افروختن آتش در پشت گرم خانه و خزینه قرار داشته و از بیرون حمام به آن وارد می‌شوند .
حمام به لحاظ اصول فنی که باید در ساختنش رعایت شود ، از پیچیده‌ترین انواع بناست .
دیوارهای این حمام با کاشی‌های آبی فیروزه‌ای و زرفام به شکل زیبایی تزیین شده است. فضاهای حمام سلطان امیر احمد کاشان، متشکل از پیشخوان، هشتی، راهروهای ارتباطی، سربینه، سرماخوان، گرماخوان، صفه شاه نشین، خزینه، اتاق تنظیف، سرویس‌های بهداشتی، و دو حلقه چاه آب می‌باشد.
سابقه مرمت و بازسازی
این بنا با شماره 1351 در سال 1335 هـ .ش در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسیده است و سپس در سال 1375 هـ.ش توسط هیأت امنای مرمت و بازسازی بناهای تاریخی کاشان و همچنین عنایت وزیر وقت صنایع و معادن ، جناب آقای مهندس محلوجی توسط شهرداری کاشان خریداری شد .
پروژه بازسازی و مرمت حمام تاریخی سلطان امیراحمد به سرپرستی جناب آقای مهندس مهدی هوشمندی نژاد و همکاری استاد سید علی اکبر حلی و مرحوم دکتر افسری انجام شد .
این حمام ، مدتی تغییر کاربردی یافته و به عنوان سفره خانه و قهوه خانه سنتی استفاده شد ولی امروزه به عنوان موزه تحت پوشش سازمان رفاهی و تفریحی شهرداری کاشان اداره می‌شود .
واژه نامه :
جلوخان : محوطه ای باز از اجزای دستگاه ورودی که پیش از سردر و در جلو آن قرار می‌گیرد .
خزینه : در حمام ، اتاقی کوچک برای شست و شو ، در کنار گرم خانه و برروی گلخن ، که در آن تا نیمه آب می‌ریزند . بعضی از حمام‌ها علاوه بر خزینه آب گرم ، خزینه آب ولرم یا سرد هم دارد .
ساروج : ملاطی مقاوم دربرابر آب ، ازآهک و خاکستر ، خاک رس و ... می‌باشد .
تنبوشه : لوله‌های سفالین که از آن برای انتقال آب بین بخشهای مختلف حمام استفاده می‌شده است .
سربینه : محل رخت کن و استراحت و گفتگو در حمام که پس از مدخل و پیش از گرم خانه قرار دارد .
گربه رو : 1) مجرای هوا در زیر کف ، برای دفع رطوبت 2) در حمام ، مجرایی که هوای گرم و دود تون را از زیر کف حمام عبور می‌دهد و کف و هوای حمام را گرم می‌کند .
گرم خانه : در حمام ، محل اصلی استحمام و جای مشت و مال که خزینه از ملحقات آن است .
گلجام : شیشه‌های رنگین در روزن سقف یا دیوار
تون : مجموعه راهرو ، اتاقک و ظرفی مسین که در کف و زیر خزینه تعبیه می‌شود. در کف و مرکز خزینه ظرفی مسین بصورت گودالی کوچک قرار داده می‌شود و زیر آن اتاقکی وجود دارد که توسط راهرویی به بیرون حمام متصل می‌شود و شخصی به اسم تون تاب در فواصل زمانی منظم بوسیله افروختن هیزم و سایر مواد سوختی در
تون ؛ آب داخل خزینه را گرم نگه می‌داشته است .
دود ناشی از دود و دم سوختن تون بصورت مستقیم به دودکش‌ها مرتبط نمی‌شده بلکه توسط گربه روهای کف حمام به بیرون حمام هدایت می‌شده تا از گرمای آن برای گرم شدن کف حمام استفاده شود.
نام‌های دیگر تون ؛ گلخن ، تیون و پاتیون است.
گلخن : تون
هشتی : فضای سرپوشیده در ورودی ، که معمولاً بلافاصله بعد از سردر و در مدخل قرار می‌گیرد و قاعده آن ممکن است به صورت شکلهای منتظم هندسی مختلفی ساخته شود .
حمام سلطان امیر احمد در سال 1355 توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره 1351 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

منابع :
http://www.keyashiyan.com/
http://hamshahrionline.ir/details/206634
http://www.beytoote.com/iran/bastani/bath1-sultan-amir-ahmad.html
1.
کتاب گنجنامه ( حمام‌های ایران)
2. فصنامه فرهنگ مردم (ویژه کاشان )
3. آشنایی با آثار تاریخی ( دوره‌ی فنی و حرفه ای )
4.
راهنمای گردشگری کاشان
5. استان‌های ایران ( اصفهان )
6.
اساتید محترم ، جناب آقای مهندس هوشمندی نژاد و استاد حاج اکبر حلی