مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان

مسجد و مدرسه آقا بزرگ از باشکوه‌ترین بناهای اسلامی کاشان است که با معماری زیبای گودال باغچه و گنبد عظیم آجری، ایوان با دو گلدسته، از جالب‌ترین ابنیه تاریخی کاشان محسوب می‌شود.

این بنا که در خیابان فاضل نراقی کاشان واقع شده در دوره قاجار و حدود سال‌های ۱۲۵۰ تا ۱۲۶۰ به اهتمام سید محمدتقی خانبان برای محل درس و وعظ دامادش ملا مهدی نراقی دوم ملقب به آقابزرگ بنا شده است.

این بنای باشکوه که آخرین بنای معظم ساخته شده در دوران انحطاط معماری و هنر ایران می‌باشد توسط معماری به نام استاد شعبانعلی پشت مشهدی ساخته می‌شود. مشهور است که این معمار بنام با دستمزد دریافتی اش برای ساخت مسجد آقابزرگ ، رواقی را در حرم حضرت امام رضا (ع) می‌سازد.
نقاشی‌های بنا بدست استاد حاج محمدباقر قمصری انجام شده و کتیبه‌های بنا کار استاد اسدالله ، استاد محمدحسین کاشی و استاد حاج ابراهیم معارفی می‌باشد.

کتیبه‌های خطوط مسجد توسط استادان برجسته خوشنویس کاشان از جمله: محمد ابراهیم (جد خاندان معارفی)، محمد حسین (جد خاندان ادیب) و سید صادق کاشانی نوشته شده است.

وجه تسمیه‌ی ...مشاهده کامل متن مسجد :
مجتهد بزرگ کاشان ملا محمد مهدی نراقی ( ملا محمد بن ابیذر) فرزند آخرش موقعی به دنیا می‌آید که خودش فوت می‌کند ، بنا به رسم آنزمان نام پدر را بر فرزند می‌گذارند و پس از مدتی فرزند هم مجتهد می‌شود و مردم کاشان به دلیل این تشابه اسمی به پدر « آقا بزرگ » و به فرزند « آقا کوچک » می‌گویند .
محمد شاه قاجار در راه سفر به اصفهان چند روزی در کاشان اقامت و طی آن با علمای شهر و از جمله با ملامحمد مهدی ( آقا کوچک ) ملاقات می‌کند ، متوجه می‌شود که ایشان از لحاظ علمی بسیار بالا هستند ، به مردم کاشان امر می‌کند از این به بعد به ایشان هم آقا بزرگ بگویند و به حاج محمد تقی خانبان (حاکم وقت شهر) هم دستور می‌دهد تا این مسجد و مدرسه را برای ایشان بنا کرده و دختر خود را به عقد ایشان درآورند .

در جلسه ای که شاه و علما داشتند شاه پس از دیدن مقام علمی ملامحمد مهدی از ایشان و علما خواست تا از او درخواستی داشته باشند . ملا محمد مهدی می‌گوید پشه‌ها را از ما دور کن! شاه گفت درخواستی از من بکنید که بتوانم آن را اجابت کنم .
من از انجام این کار عاجزم ، گفتند برای ما رعیت‌ها مسجدی بنا کنید تا در آن نماز بخوانیم و شاه آنگونه که شرحش رفت این درخواست را اجابت کرد .

این مسجد دارای سردر زیبایی است که سقف آن با مقرنس‌های معلق گچی و نقاشی تزیین یافته و دیوارهای جلوخان از کتیبه بالای سردر تا کف تختگاه‌های طرفین درگاه با کاشی‌های خشتی الوان پوشیده شده است.

بخشهای مختلف بنا :
پیرنشین‌ها :
در قسمت ابتدایی بنا دو سکو در دو طرف بنا برمی خوریم به نام پیرنشین ، علت تعبیه این سکوها هم این بوده است که اشخاصی که از کوچه عبور می‌کنند اگر باری بر دوش دارند برای رفع خستگی بار خود را روی این سکوها قرارداده و استراحت کنند و دلیل بعدی و مهمتر ؛ افراد سالمند و پیر بوده اند تا روی آنها به استراحت بپردازند.

کتیبه مالیاتی :
در بالای درب ورودی مسجد ( قسمت بیرونی ) به کتیبه ای ( لوح ) سنگی برمی خوریم که فرمان معافیت مالیاتی بنا از طرف محمد شاه قاجار می‌باشد و مضمون آن از این قرار است :
« به حکم محکم شاهنشاه عادل ، بأذن محمد شاه قاجار خلدا... ملکه و احسانه ، حسب الخواهش جناب شریف آداب حجت الاسلام ملامحمد مهدی نراقی ، منال دیوانی قصابی و دباغی کاشان به موجب فرمان مبارک مقرر آمده از تکالیف دیوانی معاف شد ، خلاف کننده به لعنت خدا گرفتار شود فی المحرم 1256 »
در سر در این مسجد 32 یا ( 23 ) نوع هنر کار شده است .

درب ورودی :
تعدادی میخ در آن به کار رفته شده که تعداد آنها در دولنگه درب دقیقاً 6666 عدد به تعداد آیات قرآن کریم می‌باشد. استفاده از این میخ‌ها دوعلت دارد :
1- در قدیم هنگام هجوم اقوام مهاجم ، مردم داخل مسجد پناه می‌گرفته اند ، استفاده از این میخ‌ها داخل در باعث می‌شود تا در استحکام فوق العاده ای یافته و شخص مهاجم از بیرون به هیچ وجه نتواند با تبر در را خُرد کند .
2- علتی که باعث شده بعد از 180 سال در هنوز اینقدر سالم بماند این است که میخ بعد از مدتی داخل چوب زنگ می‌زند و حالت تُردی به چوی می‌دهد که موریانه از آن خوشش نمی‌آید و به آن کاری ندارد .
روی دو دستگیره در هم دو بیت شعر از سعدی نوشته شده : « زیبا‌تر از تو در نظرم هیچ منظری / کس درنیامدست به این خوبی از دری / اول منم که در همه عالم نیامده / دیگر نیاورد چو تو فرزند مادری ».

راهروهای اطراف :
علت تعبیه این راهرو افراد سالمند بوده اند تا به راحتی از آن عبور نمایند . قسمت بعدی برآمدگی است به نام « پاچنگ » و علت تعبیه آن هم اینست که شخصی که از بیرون داخل مسجد می‌شود از دالان‌های کناری عبور کند تا احترام و قداست مسجد حفظ گردد .

مهتابی یا زمستانه نشین :
هنگام زمستان از آن استفاده می‌شده است ، سنگ هایی در وسط آن وجود دارد که علت تعبیه آنها تأمین نور اتاق‌های پایین است . جنس سنگ‌ها مرمر است و مرمر تنها سنگی است که نور از آن عبور می‌کند .
مسجد آقا بزرگ تنها مسجد 5 طبقه‌ی دنیای اسلام می‌باشد.
سبک به کار رفته در این مسجد گودال باغچه بوده و مزایای اصلی استفاده از این سبک عبارتست از: 1- ضد زلزله شدن بنا 2 – استفاده از مصالح برداشته شده از کف در دیوارها و طاق‌ها به عنوان خشت و گل

شبستان :
به محض ورود به داخل شبستان هر مسجدی اولین قسمتی که توجه ما را به خود جلب می‌کند « قبله و محراب » شبستان است ولی در مسجد آقا بزرگ بر خلاف بقیه مساجد و پیرو اصل رعایت تقارن توسط معمار؛کنار شبستان بنا گردیده است (نه در وسط).
جهت قبله‌ی محراب با عبارت « یا قاضی الحاجات » مشخص گردیده است . اطراف محراب کتیبه ای با خط ثلث (سوره‌های شمس و اعلی) و از جنس ساروج وجود دارد . بالای محراب هم برای انعکاس بیشتر صدای پیش نماز در کل مسجد کانالی تعبیه گردیده است .

قسمت زیر گنبد (مقصوره) :
معماراین قسمت را با 4 ضلع سپس 8 و 16 و... آغاز کرده تا به دایره رسیده و نهایتاً دایره‌ها را به شمسه ای رسانده که در معماری نشانه‌ی احدیت و یگانگی خداوند متعال می‌باشد . فضای داخلی گنبد با کتیبه ای از سوره فتح تزئین گردید است.
گنبد این مسجد نیز سه لایه است . بیشترین محیط دایره برای گنبد 50 متر و ارتفاع نوک گنبد از سقف مسجد حدود 18 متر می‌باشد.

حیاط برف انداز :
حیاطی است در قسمت انتهایی بنا جهت تخلیه برف‌های گنبد، در وسط آن چاهی تعبیه گردیده تا برف‌ها به مرور آب شده و از طریق آن تخلیه شوند.
نحوه برف روبی بام مسجد نیز در نوع خود جالب بوده. زنجیری به نوک گنبد متصل بوده و با گردش زنجیر، برف نشسته بر فضای بیرونی گنبد تراشیده و به حیاط برف انداز ریخته می‌شده است.
زیر حیاط برف انداز چاهی قرار دارد که بین مردم کاشان به چاه امام زمان معروف است و مردم برای برآورده شدن حاجاتشان در کنار این چاه نماز می‌خوانند و عریضه داخل چاه می‌اندازند .

حیاط‌های اطراف شبستان تقارن ندارند یکی مسقف و محصور و دیگری بدون سقف و از 4 طرف آزاد می‌باشد .در توضیح این عدم تقارن باید بگوییم که زمان ملامحمد مهدی صاحب اولیه دو حیاط قرینه‌ی هم بوده اند ولی بعد از مدتی فرزند ملا محمد مهدی اطراف یکی از آنها را پوشانده و مسقف می‌کند و شبستان مسجد را به آنجا انتقال می‌دهد.

در قسمت چپ محوطه حیاط اصلی ( از درب ورودی ) مقبره ای می‌بینیم متعلق به خاندان نراقی که فرزند و نبیره و فرزند نبیره‌ی ملا محمد مهدی (شهید علی) در آن خاک هستند .
خود ملامحمد مهدی در قم و پدرش (ملا محمد مهدی بزرگ) در صحن صغیر حضرت علی (ع) در نجف مدفون می‌باشند.

در این مقبره از درهای « اُرُسی » ( عمودی باز شو ) استفاده شده که در آنها هنر گره چینی زیبایی را می‌توانیم رویت کنیم .

مسجد آقابزرگ را از نظر معماری جزو مساجد بسیار ویژه دانست که با استفاده از طرح گودال باغچه تلفیق بسیار مناسبی از مسجد و مدرسه در آن انجام شده و غالب فضاهای طبقه تحتانی به مدرسه اختصاص یافته و فضاهای همکف عمومی‌تر بوده و به مسجد اختصاص دارد.

بنای مسجد و مدرسه‌ی آقا بزرگ مجهز به دو عدد بادگیر هم می‌باشد . همچنین در این مسجد تاکنون چند فیلم و مجموعه تلویزیونی و سینمایی هم ساخته شده که مشهورترین آنها : طوقی ، عیاران و ملاصدرا می‌باشد.

مسجـد و مـدرسـه آقـابـزرگ در تاریخ ۱۱ر۰۹ر۱۳۳۰ به شماره ۳۸۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

منبع :
http://fa.wikipedia.org/
http://www.beytoote.com/
http://www.ettelaat.com/etiran/2013/12/14
http://www.keyashiyan.com/
http://wikifeqh.ir/
http://www.iichs.org/magazine/sub.asp?id=883&theme=Green&magNumber=102&magID=105&magIMG=coverpage102.jpg
(۱) مشکوتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، تهران ۱۳۴۹ش، ص ۲۶۸، ۲۶۹.
(۲) مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی تهان، انجمن آثار ملی، تهران، ۱۳۶۱ش، ص ۵۱۷.
(۳) نراقی، حسن، آثار تاریخی شهرستان کاشان و نطنز، انجمن آثار ملی، تهران، ۱۳۴۸ش، ص ۲۵۴-۲۶۴.
(۴) تحقیقات محلی.