جزیره خارک

جزیره خارک، یا به قول جلال آل احمد، دُرّ یتیم خلیج فارس در 46 کیلومتری غرب بوشهر واقع شده است. این جزیره مرجانی در خلیج فارس به طول و عرض تقریبی هشت در چهار کیلومتر است که از نظر تقسیمات کشوری تابع استان و شهرستان بوشهر است.
این جزیره از فسیل‌ها و اندام‌های مرجان ها، دوکفه یی‌ها و دیگر جانداران دریایی که آمیخته با ذرات ماسه هستند، تشکیل شده و تنها لایه یی نازک از سطح جزیره که ضخامتی حدود بیست سانتیمتر تا پنج متر و چگالی حدود 5/1 دارد، دارای سختی بیشتر است.
لایه‌های زیرین (که در برش‌های عمودی دیده می‌شوند) از بافتی نرم و رسوبی که در برابر جریان آب کم دوام هستند، ساخته شده است. در بسیاری از نواحی خارک، فرسایش آب و باد موجب از بین رفتن لایه‌های زیرین و سقوط و تلاشی لایه‌های مقاوم فوقانی که حامل آثار و نقوش باستانی هستند، شده است.
این روند فرسایش هم اکنون هم در حال تغییر مختصات ناهمواری‌های جزیره است. در گذشته‌های دور و نزدیک، بسیاری از صخره‌های مرجانی و زیبای خارک برای ساخت وسازهای گوناگون به بندرهای گوناگون خلیج فارس همچون گناوه، ...مشاهده کامل متن آبادان و کویت حمل می‌شده است.
جزیره خارک از معدود جزیره‌های خلیج فارس است که دارای آب شیرین فراوان بوده است. آب شیرین جزیره خارک در طول تاریخ علاوه بر گودال‌های طبیعی، از طریق حفر ده‌ها چاه آب و رشته‌های قنات و نیز هدایت مصنوعی آب‌های سطحی فراهم شده از بارندگی‌ها به سدهای کوچک و گودال‌های طبیعی جزیره فراهم می‌شده است.
در سراسر جزیره بازمانده‌های دایر یا بایر سامانه‌های گردآوری و استحصال آب شیرین به چشم می‌خورد که عبارتند از راه آبه‌های کوچک و بزرگ هدایت آب به چاله‌های طبیعی یا دست ساخته، تا چاه هایی که ده‌ها متر در دل سنگ کنده شده و گاه دارای چرخ‌های آبکشی با نیروی گاو و دیگر چارپایان بوده اند و نیز کاریزهای کهنسالی که در جا ی جای جزیره دیده می‌شوند و به دلیل بی توجهی در حال تخریب و نابودی هستند.
برخی از این چاه‌ها همچنان دارای آبی بسیار شیرین هستند که بهره برداری چندانی از آنها نمی‌شود. همچنین چاه‌های دیگری نیز در جزیره وجود دارند که مردمان خارک به مانند دیگر نواحی جنوبی ایران، در انتهای آنها درختان مو را می‌کارند.
این درختان بدون نیاز به آبیاری و با استفاده از رطوبت اعماق چاه، هر کدام سالانه تا چند صد کیلو انگور بار می‌دهند. هر چند به دلیل نبود یا کمبود خاک حاصلخیز در جزیره، زیستگاه گیاهی قابل توجهی شکل نگرفته است، اما در سراسر جزیره درختان «لیل/ لور» یا انجیر معابد توانسته اند با انطباق خود با ویژگی‌های اقلیمی رشد کنند.
این درختان بسیار بزرگ و پرسایه که دارای ریشه‌های هوازی هستند در سراسر جزیره به فراوانی دیده می‌شوند. ریشه‌های این درخت از خاک بیرون آمده و با پیچیدن بر تنه درخت از آن بالا رفته و دگرباره از شاخه‌های آن آویزان شده اند.
این ریشه‌ها آب و غذای مورد نیاز درخت را به جای زمین از باد و هوا دریافت می‌کنند. از همین رو است که اسطوره‌های در پیوند با زمین در میان مردمان جزیره شکل نگرفته و اسطوره‌ها و باورهای در پیوند با آب و باد و دریا در میان آنان بیشتر شکوفا شده است.
درخت سدر یا کنار نیز از دیگر درختان مهم و فراوان جزیره است که به دلیل شرایط زیست بومی نتوانسته اند به بزرگی درختان کنار در دامنه‌های زاگرس شوند. حیات وحش خارک بسیار محدود و منحصر به گله‌های کم شماری از آهو که روزبه روز کمتر می‌شوند و مارهای بزرگ و سمی است که طول آنها به یک تا یک ونیم متر می‌رسد.
پرندگان مهاجر فراوانی نیز فصل زمستان را در کرانه‌های خارک می‌گذرانند. اقلیم خارک دربردارنده ویژگی‌های خاص، چشم اندازی شگرف و تفاوت هایی قابل ملاحظه با دیگر نواحی ایران است که اکنون تمام قابلیت‌های آن به پای صنعت نفت از میان رفته است.
تلفظ نام جزیره و شهر آن به هر دو شکل «خارک» و «خارگ» تداول دارد. مردم محلی، شهر و جزیره را «خارگ» می‌نامند؛ اما در منابع مکتوب «خارک» به کار رفته است.
آثار تاریخی و جغرافیایی سده‌های میانه نیز تلفظ خارک را ضبط کرده اند که مشخص نیست آیا گونه درست آن بوده یا محصول تعریب نام خارگ بوده است. در نوشته‌ها و نقشه‌های اروپایی نیز هر دو نام Khark و Kharg به کار می‌روند، اما شکل نخستین بیشتر متداول است.برخی از پژوهشگران بر این باورند که منظور از نام «ایکارا/ ایکاریا» و «ایکاریوس» که در کتاب‌های جفرافیای بطلمیوس و استرابو برای نامیدن شهر و جزیره یی به کار رفته، همانا جزیره خارک است و حتی براساس همان نوشته‌ها جزیره خارک را محل ساخت معبد آپولو و نصب تندیس‌های زئوس و نپتون می‌دانند.
اما نگارنده این فرض را نادرست می‌داند؛ چرا که در این آثار جغرافیایی، نام جزیره ایکارا همراه با نام دیگر جزیره‌های یونانی و آسیای صغیر در دریای مدیترانه آمده است.
این نام چند بار در جغرافیای استرابو تکرار شده که همگی در کتاب چهاردهم یعنی جایی که به شرح سرزمین‌های یونیه، کاریه و دامنه کوهستان‌های تاروس اختصاص دارد، آمده است.
در اینجا ایکارا و فاصله آن با شهرها و جزیره‌های معروف مدیترانه همچون دماغه تروکلیان، سونیوم، ساموس، ملانتیان و کورسیا آمده است و آشکارا جزیره ایکاروس را در نزدیکی هلسپونت می‌داند. ویژگیهای صنعتی جزیره خارگ یکی از بنادر مهم صادرات نفت خام ایران است.
و در حال حاضر با داشتن اسکله‌های بزرگ صدور نفت خام، گوگرد و متانول یکی از بزرگترین بندر‌های صادراتی نفت خام در جهان است.نحوه ساخت و ساز در جزیره خارک را می‌توان به دو گروه عمده ساخت و ساز سنتی و مهندسی تقسیم نمود.
ساخت و ساز سنتی بیشتر به توسط اهالی بومی و در گوشه شمال شرقی جزیره صورت گرفته است. مطابق قانون اهالی بومی اجازه اسکان و ساخت و ساز در ضلع شرقی باند فرودگاه جزیره را دارند و سایر نواحی جزیره در تسلط شرکت پایانه‌های نفتی ایران است .
در این منطقه از جزیره بافت شهری فشرده و کوچه‌ها باریک و پیچ در پیچ و تراکم جمعیت بالا است. ساختمان‌ها یک طبقه و دارای حیاط کوچکی هستند. در سال‌های اخیر با پیشرفته شدن صنعت ساختمان سازی , به تعداد ساختمان‌های چند طبقه افزوده شده است .
مصالح ساختمانی عمدتا از بیرون جزیره تهیه می‌شوند. با افزایش جمعیت اهالی بومی و محدود بودن زمین, روز به روز بر اهمیت زمین‌های موجود افزوده می‌شود. شهر خارک دارای میدانی کشیده و طولانی است که در مرکز آن فضای سبز و جدول بندی زیبایی دارد و دور تا دور میدان ردیف مغازه‌های کوچک خوار و بار فروشی و بوتیک‌های لباس و سایر مایحتاج اهالی قرار دارند.
پیاده روی این میدان مسقف بوده دارای ستون و طاق نصرت است. این میدان مرکز امور تجاری جزیره است. سایر اداره‌ها و دایره‌های دولتی از قبیل بانک‌ها ( ملی, ملت , صادرات , تجارت , سپه ) آموزش و پرورش , سازمان تامین اجتماعی , کمیته امداد امام خمینی , بهزیستی , مرکز بهداشتی درمانی , در این جزیره شعبه دارند.
ساخت و ساز در سایر نواحی جزیره به توسط شرکت پایانه‌های نفتی صورت گرفته و مبتنی بر اصول مهندسی است. خانه‌های ویلایی بزرگ و زیبا در دو طرح کارمند ی و کارگر ی در ساخت و ساز‌های قدیمی که عمدتا در زمان حضور انگلیسی‌ها ساخته شده هنوز در جزیره دیده می‌شوند.
ویلا‌های کارمندی دارای محوطه ای بزرگ و خانه مستخدم ( بوی روم ) و گاراژ اختصاصی هستند. منزل‌های کارگری از کنار به یکدیگر متصل بوده و دارای حیاط کوچکی در جلوی ساختمان و حیاط بزرگتری در پشت ساختمان و کوچه باریکی در حد فاصل در حیاط‌های پشتی هستند.
در سال‌های اخیر ساخت و ساز به شیوه آپارتمان ی در جزیره بیشتر شده که با آب و هوای گرم جزیره همخوانی ندارد. ویژگیهای تاریخی از آثار تاریخی جزیره می‌توان معبد پورئیدون، آتشکده زرتشتتیان، گور معبدهای پالمیران و مرقد محمدبن حنفیه را نام برد.
در گور معبدهای پالمیران، برخی از اصول معماری پارتی و ساسانی رعایت شده است. پالمیر نام یونانی قوم تَدمر است، این قوم تاجر پیشه بودند که کالاهای عربی و هندی را از ایران به غرب می‌بردند، مرقد محمدبن حنفیه که زیارتگاه مسلمانان است و البته بنا به روایتی مرقد یکی از نوادگان حضرت علی (ع) است. کتیبه میخی ایران باستان این کتیبه مربوط به 2400 سال پیش است یعنی دوران داریوش اول هخامنشی است که به خط میخی فارسی باستان نوشته شده است و معنی آن این است: «اینجا محل خشک و بی آبی بود.
من شادی آوردم» که منظور حفر چاه‌ها و قنات‌های متعددی است که دز جزیره خارگ و اطراف این کتیبه حفر شده است. منابع : http://iaukharg.ac.ir/kharg.htm http://fa.wikipedia.org/ http://www.ichto.ir/Default.aspx?tabid=515