خانه یزدان پناه در محله‌های باغ پنبه شهر
قم واقع شده است و قدمت آن به اواخر
دوره قاجاریه و اوایل پهلوی بر می‌گردد.
این بنا در نزدیکی بازار کهنه، قدیمی‌ترین محل داد و ستد شهر میباشد و تا چندی پیش هم کاربری مسکونی داشته و به دلایل عدم مراقبت صحیح در حفظ اصولی آن دچار اسیب‌هایی شده است.
با توجه به فرم ساختمانی مصالح به کار رفته و کسب اطلاعات از مالکین آن بنای ساختمان متعلق به دو نسل پیش میباشد و قدمتی حدودا صد و بیست ساله دارد و متعلق به اواخر
دوره قاجاریه و اوایل پهلوی میباشد.
عمارت یزدان پناه در
قم دارای معماری برجسته ایرانی است، اما با بی‌مهری شهروندان قمی و مسافران روبروست و تعداد کمی از مردم از وجود چنین بنای تاریخی در
قم خبر دارند.
در مجموع بناهای تاریخی این شهر یادآور دوران‌های مختلفی هستند و در معماری شهرسازی قدیمی در کنار این بناهای مهم و بزرگ خانه‌هایی قدیمی این شهر نیز معرف خانه‌های سنتی و قدیمی است.
کل مساحت بنا هشت هزار و هشتصد و چهل و پنج متر مربع است که نهصد و بیست و هشت متر مربع ان زیربنا است، علاوه بر سرویس‌های بهداشتی این بنا دارای ده اتاق بوده که سه تا از اتاق‌های جنوب غربی به همسایه مجاور در گذشته
...مشاهده کامل متن واگذار شده است.
جهت‌گیری خانه‌های ایرانی، یکی از مسائل مهم مربوط به شهرسازی بوده و آن جهت قرارگیری خانه است و این مربوط به آب و هوا، طرز تابش آفتاب، جهت وزش (باد مطبوع،طوفان، گرد باد و غیره...) و مکان قرارگیری و جنس زمین است و معماران ایرانی برای این کار از شکل شش ضلعی استفاده می‌کرده‌اند.
نحوه چینش اتاق‌ها در این بنا به این شکل است که در سمت شمالی حیاط که آفتاب در فصل زمستان مایل به آن می‌تابد و از گرمای بیشتری برخوردار است قسمت زمستان‌نشین میباشد.
در اتاق‌های زمستان‌نشین برای ورود بیشتر نور خورشید اغلب پنجره‌های آن ارسی‌های بزرگ است و سطح ارتفاع اتاق در این ضلع کوتاه‌تر بوده تا هوای اتاق زود‌تر گرم شود.
سطح ارتفاع اتاق‌ها درضلع جنوبی ساختمان بلند‌تر است تا هوا درون اتاق دیر‌تر گرم شود و هوای گرم به سطح بالا صعود کند و یک پنجره نیز در نزدیک سقف وجود دارد که هوای گرم از اتاق خارج شود تا فضای نشستن که نزدیک به کف زمین است خنک‌تر باشد.
از مجموع هفت اتاقی که در حال حاضر به جا مانده است سه اتاق آن تقریبا بزرگ میباشد و مهمترین بخش خانه پنج دری قسمت غربی است با چهار ستون گرد با شال ستون ساده و سر ستون‌ها و پایه ستون‌های حجاری شده است.
به علاوه سه دری‌های قسمت شمالی جنوبی با ستون‌های سنگی شکیل ایوان‌ها و زیرزمین‌های این دو بخش از قسمت‌های با اهمیت این خانه به شمار می‌آیند.
اغلب خانه‌ها به خصوص خانه‌های مجلل دارای سردر یا درگاه بوده‌اند. معمولا دیوارهای بیرونی کاه گلی بوده و فقط سردر مجلل ساخته می‌شده است. سکوهای کناری، پاخوره نام داشتند و برای کسانی که با صاحب خانه کار داشته، ولی لازم نبوده وارد خانه شوند و همین‌طور پاتوقی برای صاحب خانه یا پسر خانه نیز بوده است.
بعد از سردر وارد هشت یا هشتی یا کرباس میشود. این فضا و راهروهای پیچ در پیچ منتهی به حیاط‌های اندرونی و بیرونی مانع دید افراد غریبه به داخل حریم مقدس خانواده می‌شده است.
برای وارد شدن به فضا‌های مختلف خانه از جمله مهمانی و اندرونی می‌بایست از راهروهای پر پیچ و خم گذر کرد. راهروهای پیچ در پیچ خانه را دالان می‌نامیدند.
حیاط یا میانسرا، در تمام سال محیط بهداشتی مطبوعی فراهم و از گردش افتاب و نورخورشید بهترین استفاده را برای یورت‌های گرداگرد خود کسب و تامین می‌کند.
در صورتی که جهت گیری یاد شده با مسیر باد و سمت طوفانهای شن یا محل استقرار کوه بست به ابادی سازگار نباشد، میانسرا به جنوب غربی متمایل میشود.
نورگیری اتاق‌ها با توجه به نوع آن متفاوت بوده است، بعضی از اتاق‌ها که مطلقا آفتاب به آنجا نمی‌تابید و نور کم داشت روشندانی در بالای آن تعبیه می‌شد.
سه دری، نام اتاق خواب بوده است و پنج دری به عنوان اتاق مهمانی نامیده می‌شد که در خانه‌های با نظام خرده پیمودن عملکرد اتاق نشیمن را داشته است.
اتاق‌ها در خانه یزدان پناه هر یک به نوبه خود مستقل و جداگانه می‌باشند، اما میان آن‌ها در چوبی کار گذاشته شده تا در صورت نیاز به صورت موقت فضای بزرگتری ایجاد شود.
در خانه یزدان پناه همچون دیگر خانه‌های اقلیم گرم و خشک اتاق‌ها گرداگرد حیاط به صورت تو درتو قرار گرفته‌اند و این خاصیت انعطاف پذیر سبب شده که تمام اتاق‌ها با درب‌هایی به یکدیگر راه یابند و این امر موجب میشود اتاق‌ها با یکدیگر در تبادل دمایی بیشتری باشند.
در شمال خانه اتاق زمستان نشین یا تهرانی قرار گرفته است. این قسمت آفتاب گیر و بزرگترین اتاق زمستانی محسوب می‌شده و این فضا در محلی قرار می‌گرفته که به اتاق مهمان نزدیک باشد و نقشه آن بنا بر نقشه کلی خانه قابل تغییر بوده است.
به گفته اهالی در زمان حضور مهمانان یا گرفتن مراسم‌های عبادی، جشن‌ها و مهمانی‌ها به وسیله این در‌ها اتاق‌ها را به یکدیگر متصل می‌کردند.
نورگیرها از سقف یکی دیگر از کارها برای جلوگیری از تابش مستقیم افتاب به بعضی از فضاها‌ست.در قدیمی‌ترین خانه‌ها چه خانه‌های بزرگ اشرافی و چه خانه‌های کوچک روستایی و شهری بخشی از نور سقف تامین می‌شد.
این نوع نورگیری همراه با رنگ ملایم دیوار سقف اتاق‌ها آرامش خانه شامل فضا‌های مختلفی شده که نسبت به نوع خانه و به عبارت دیگر ساده بودن فضاها استفاده از پیمودن بزرگ و کوچک و خرده پیمودن در ساخت خانه‌ها تغییر می‌کرده است.
خانه قدیمی یزدان پناه در خیابان نوزده دی، انتهای کوچه یازدهم پلاک پانزده واقع شده است.
این خانه امروزه به موزه صنایع دستی تبدیل شده است که در آن آثار همچون : خرمهره، رشته‌های یفال و سرامیک، منبت، معرق، قلم زنی روی مس، نقاشی روی شیشه و همچنین لباس‌های سنتی استان د معرض درد عموم قرار گرفته است.
بخشی از این خانه نیز به عنوان کارگاه صنایع دستی مورد استفاده قرار گرفته است .
این اثر در تاریخ بیست و چهار تیر ماه سال هزار و سیصد و هشتاد و دو با شماره ثبت نه هزار و صد و پنجاه و یک به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
منابع :
http://www.hamshahrionline.ir/
http://fa.wikipedia.org/
http://www.irna.ir/
http://www.negahmedia.ir/
http://www.khabaronline.ir/
