موزه آستانه مقدسه قم

موزه آستانه مقدسه قم یکى از ذخایر مهم و ارزشمند تاریخى و هنرى کشور به شمار می‌آید و به عنوان تنها موزه استان قم بسیار حائز اهمیت است. موزه آستانه مقدسه از بین صد و بیست و پنج موزه موجود در کشور، یکى از قدیمى‌ترین آن‌ها می‌باشد که در آبان ماه سال هزار و سیصد و چهارده شمسى در محوطه داخلى حرم مطهر و محل فعلى مسجد شهید مطهرى تأسیس گردید.
فعالیت این موزه تا حدود دى ماه سال هزار و سیصد و پنجاه و سه ادامه داشت و از آن تاریخ تا سال هزار و سیصد و شصت و یک به دلایل متعدد (از جمله لزوم گسترش فضاى جانبى موزه و احداث ساختمان فعلى) فعالیت موزه به وقفه در آمد.
ساختمان امروزی موزه که در میدان آستانه واقع است، پس از پیروزى انقلاب اسلامى در فروردین ماه سال هزار و سیصد و شصت و یک احداث شد که در آغاز با مساحتى حدود پانصد متر مربع فعالیت خود را شروع کرد، ولى درسال هزار و سیصد و هفتاد و یک در زمان تولیت حضرت آیت الله مسعودى زیرزمین موزه نیز راه اندازى شد که مجموعاً ساخت آن به یک هزار متر مربع افزایش یافت.
فضاى فعلى موزه جوابگوى نیاز نیست و به همین دلیل در طرح جامع توسعه حرم مطهر، پیشنهاد تأسیس موزه اى بزرگ در چندین طبقه و همراه با امکانات و تجهیزات لازم ارائه شده است .
این موزه از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است که در ...مشاهده کامل متن زیر به آن‌ها اشاره می‌کنیم :
-گنجینه قرآن‌های خطی موزه
این بخش به لحاظ تعداد آثار و برخوردارى از شیوه هاى ممتاز هنر کتاب آرایى مانند تذهیب، تجلید، خوشنویسى اهمیت بسیار زیادى دارد.
برخى از قرآنهاى موزه در قرون آغازین حیات اسلام یعنى در قرن دوم و سوم همزمان با حکومت خلفاى عباسى کتابت شده و برخى نیز در سایر ادوار اسلامى، مصادف با دوره حکومت آل بویه، سلجوقیان، ایلخانیان تیموریان، صفویان و قاجاریه کتابت شده است.
قدیمى‌ترین قرآن موزه در سال یکصد و نود و هشت هجرى قمرى صد و نود و هشت نوشته شده و در آغاز آن نام مامون خلیفه عباسى مشهود است. بعضى از قرآنها بر روى پوست و برخى دیگر بر روى پارچه و سایر قرآنها بر روى انواع کاغذ نوشته شده است.
مصاحف موزه عمدتاً بخط کوفى، ثلث، نسخ، محقق و ریحان مى باشد که برخى از آنها از آغاز تا انتها به یک شیوه از خط خوشنویسى و برخى دیگر بشکل توامان نویسى کتابت شده است.
اکثر آیات قرآن با مرکب مشکى و برخى دیگر نیز با آب طلا و رنگ لاجورد تحریر شده است. بخشى از قرآنهاى موزه داراى ترجمه فارسى است که در بعضى از آنها همزمان با کتابت متن آیات، نگارش ترجمه نیز بدنبال آن انجام پذیرفته ولى در برخى از نسخه‌ها پس از سپرى شدن مدت زمانى طولانى ترجمه فارسى بخط نسخ یا نستعلیق بر آن افزوده شده که تنوع سبک ترجمه در دوره‌ها و قرون مختلف که بیانگر سیر تاریخى تحول زبان و ادب پارسى است از نکات حائز اهمیت در قرآنهاى مترجم مى باشد.
در این بخش آثار ارزشمندى از خطاطان ادوار اسلامى همچون احمد نیریزى، فیض ا... لاهورى، شمس الدین عبدا... دوست محمد بن سلیمان الهروى و على نقى بن محمد کبیر ربانى موجود مى باشد.
اکثر صفحات قرآنها با بهره گیرى از هنر زیبا و ظریف و پرکار تذهیب مزّین شده و با استفاده از نقوش زیباى گل و بوته اسلیمى، ترنج، سر ترنج، لچک ترنج، شمسه و شرفه، جدول کشى و کمند زرین، زنجیره و بکمک انواع رنگها مانند لاجورد، شنجرف و طلا به شیوه اى بسیار زیبا و دل انگیز آراسته شده است.
قرآنهای موزه عمدتاً داراى انواع جلدهاى زیبا شامل جلد چرمى ساده، چرمى سوخت ضربى، سوخت معرق ، جلد طلا کوب، جلد روغنى (لاکى) با تزئینات گل و مرغ و گل و بوته و همچنین برخى قرآنها داراى جلد طلاپوش با سرطبل مى باشد.
-بخش سکه‌ها مجموعه مسکوکات موزه آستانه مقدسه قم ازدیگر بخش هاى مهم آثار موزه را تشکیل مى دهد که از لحاظ جنس، طرح و نقش و دوره تاریخى حائز اهمیت مى باشند.
از نظر جنس مسکوکات موزه به سه دسته طلا و نقره و مس تقسیم مى شوند.
از نقطه نظر تاریخى نیز به طور کلى سه دوره تاریخى را شامل مى شوند:
الف ـ دوره اشکانى، ساسانى: برخى از سکه هاى نقره موجود در دوره حاکمیت سلسله اشکانى و ساسانى ضرب شده اند که روى این سکه‌ها تصویر نقش برجسته و نیمرخ فرمانروا با نگاه به سمت چپ و بر پشت سکه نیز نقش آتشدان زرتشتى با شعله هایى که ازمیان آن متصاعد مى شود و غالباً نیز با دو نگهبان آتش ـ آذربد ـ ایستاده بر دو جانب آن مشهود است.
ب ـ سکه هاى عرب ساسانى: سکه هاى موسوم به عرب ساسانى که در سالهاى 30 تا 80 هجرى قمرى رواج داشته در نگاه نخست شبیه سکه اى متعلق به اواخر دوره ساسانى مى نماید با چهره پادشاه و آتشدان لیکن ویژگى شاخص در این سلسله مسکوکات دعا یا عبارت دینى عربى است که در حاشیه روى سکه ضرب خورده و بیشتر از همه عبارت الحاقى (بسم الله) و (لله الحمد) مى باشد که این امر توسط حکام مسلمان درآغاز حاکمیت اسلام صورت مى گرفت و مجدداً سکه را نشر مى کردند.
ج ـ سکه هاى ادوار اسلامى: در این بخش از مسکوکات موزه قم سکه هاى متعدد از جنس طلا و نقره متعلق به زمان حکومت خلفاى اموى و عباسى وجود دارد که نام حاکم و سال ضرب و محل ضرب به خط کوفى روى سکه مشهود است.
سکه هاى اموى عمدتاً در شهرهاى دمشق و واسط، ضرب شده و سکه هاى دوره عباسى نیز در شهرهاى عباسیه، کوفه، بغداد، رى، نهاوند، اصفهان، ضرب گردیده است.
بخش دیگر سکه هاى ادوار اسلامى متعلق به دوران حکومت سلجوقیان، ایلخانان و امراء مظفرى، آل جلایر، تیمورى، صفویه و قاجارى است.
این بخش از سکه‌ها نیز عمدتاً در ضرابخانه هاى جرجان، نیشابور، بغداد، دامغان، رشت، فومن، تبریز، سمرقند، سارى، هرات، اصفهان، و... ضرب شده اند.
تعداد قابل توجهى از سکه هاى موجود که از جنس نقره مى باشد در ضرابخانه دارالایمان قم ضرب گردیده است.
-بخش تابلوهای نقاشی
در موزه آستانه مقدسه قم مجموعه متنوعى از تابلوهاى نقاشى مینیاتور و رنگ و روغن مربوط به دوره قاجار و صفویه نگهدارى مى شود که هر یک از جهاتى حائز اهمیت مى باشند.
تابلوهاى موجود شامل چند قسم مى باشد:
1 ـ بخش اعظم تابلوهاى نقاشى موزه، شامل تابلوهاى ـ شمایل ـ ائمه معصومین(ع)بوده که عمدتا مربوط به دوره قاجار است و این بخش نیز خود شامل دو قسم است.
قسم اول: تابلوهاى مینیاتورى
قسم دوم: تابلوهاى رنگ و روغن در ابعاد بزرگ و مختلف و متنوع
2 ـ تابلوهاى رنگ و روغن که پشت شیشه کار شده و شامل تصاویرى ازسلاطین دوره صفوى، قاجار و زندیه است.
3 ـ تابلوهاى رنگ و روغن تصاویر سلاطین قاجار که بر روى بوم و در ابعاد تقریبى 2×5/1 متر کار شده است.
موارد ذیل نیز از دیگر نمونه هاى آثار نقاشى موزه آستانه مقدسه به شمار مى روند:
نقاشى روى قاب آینه، نقاشى روى رحل قرآن، نقاشى روى قلمدان، نقاشیهاى مینایى روى ظروف فلزى، ادوات رزمى، ادوات تزئینى مانند مدالهاى مرصع و همچنین نقاشى گل و بوته مینایى روى در طلاپوش.
- بخش خاتم کاری
نمونه هایى از آثار نفیس خاتم کارى در موزه آستانه مقدسه قم نگهدارى مى شود. که برخى از آنها عبارتند از:
* درب خاتم کارى بسیار نفیس مربوط به دوره قاجارى که در زمان ناصر الدین شاه قاجار و در دوران صدرات میرزا تقى خان امیر کبیر براى مقبره محمد شاه قاجار ساخته شده.
* درب خاتم کارى دوره قاجارى داراى کتیبه هایى حاوى اشعار معروف محتشم کاشانى در توصیف واقعه کربلا به خط نستعلیق که از جنس استخوان طراحى و اجرا شده است.
* رحل هاى قرآن در ابعاد مختلف و با طرحها و نقوش بسیار زیبا.
* صندوق بزرگ خاتم کارى مربوط به مقبره شاه صفى صفوى
* قاب آینه هاى خاتم کارى در اندازه هاى مختلف.
- بخش منبت کاری
نمونه هاى متعددى از آثار منبت کارى ادوار اسلامى در موزه آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) نگهدارى میشود که برخى از آنها به شرح ذیل مى باشد:
* درهاى چوبى منبت کارى مربوط به دوره صفوى که در حواشى آن آیاتى از قرآن مجید به چشم مى خورد.
* رحل منبت کارى دوره صفوى داراى نقوش گیاهى و حیوانى.
* رحل منبت کارى دوره صفوى داراى نقوش انسانى
* رحل منبت کارى و مشبک کارى دوره صفوى که توسط اعتماد الدوله وزیر شاه صفى وقف شده است.
- بخش سفالگرى
ظروف سفالینه موزه قم از نظر قدمت به دو بخش کلى قابل تقسیم مى باشند:
1 ـ سفالینه هاى مربوط به هزاره اول و دوم پیش از میلاد مسیح
2 ـ سفالینه هاى ادوار مختلف اسلامى.
سفالینه هاى دوره پیش از میلاد اکثر اً فاقد لعاب بوده و برخى از آنها داراى نقوش ساده گیاهى است. اما سفالینه هاى دوران اسلامى عمدتاً داراى لعاب زرین فام، فیروزه اى و لاجورد مى باشند و تعدادى از آنها نیز داراى کتیبه هستند.
همچنین در تزئینات این ظروف از تکنیک نقش کنده و نقش افزوده و نقش قالبى استفاده شده است و اکثراً داراى نقوش گیاهى، اسلیمى، خطوط پراکنده مى باشند.
از نظر شکل ظاهرى سفالینه هاى موزه به شکل بشقاب، کاسه، کوزه، آبخورى، پیه سوز، گلدان و غیره بوده و مربوط به مناطق باستانى سیلک کاشان، رى، جرجان، نیشابور، خوروین قزوین مى باشند.
- بخش شیشه گرى
مجموعه متنوعى از ظروف شیشه اى ادوار مختلف اسلامى در موزه قم نگهدارى مى شود که به معرفى برخى از آنها مى پردازیم.
پیاله شیشه اى به رنگ لاجوردى، ساخت رى ـ جرجان، به قطر تقریبى 10 سانتى متر و ارتفاع چهار سانتى متر متعلق به قرن چهارم و پنجم، دوره دیلمیان.
ـ صراحى ـ بطرى ـ شیشه اى با نقوش شطرنجى قالبى به رنگ سبز تیره، بدنه شلجمى با گردن لوله اى بلند به ارتفاع حدود 23 سانتى متر، ساخت رى؟ قرن چهارم و پنجم، دوره دیلمیان.
* ظروف دارو ـ روغندان ـ شیشه اى به رنگ سبز کم رنگ، بدنه شلجمى و گردن کوتاه با ارتفاع حدود 5/7 سانتى متر، قطر دهانه 5/2 سانتى متر، قرن چهارم و پنجم هجرى.
* بطرى شیشه اى به رنگ مایل به سبز، داراى لوله کوتاه با دهانه کوچک محدب شلجمى به قطر داخلى، 2 سانتى متر قطر بطرى 10 سانتى متر، بدنه استوانه اى با پایه مقعر، قرن پنجم و ششم هجرى قمرى، ناحیه جرجان.
برخى دیگر از اقسام ظروف شیشه اى موجود در موزه هر چند از قدمت کمترى برخوردارند لکن از نظر شکل ظاهرى و نوع طرح و رنگ بسیار زیبا و جالب توجه مى باشند. که عبارتند از: مجموعه لوسترهاى شیشه اى و بلورین.
داراى طرحها و رنگهاى مختلف، گلدانهاى بلور مرصع قاجارى، کاسه‌ها و پیاله بلور بارفتن و اُپالین، انواع چراغهانى نفتى، در رنگهاى آبى و صورتى و با لاله هاى شیشه اى الوان، گلاب پاشهاى بلورین مرصع.
- بخش کاشیکاری
کاشیهاى موزه قم از نظر قدمت ، نفاست، ابعاد، کثرت نقوش و تزئینات و تنوع کتیبه هاى موجود روى آن بسیار حائز اهمیت و جالب توجه مى باشند.
از نظر قدمت، اکثر کاشیها مربوط به دوره سلجوقى و ایلخانى ( قرن ششم و هفتم و هشتم)بوده که بخش قابل توجهى از آن در کارخانه سیدرکن الدین در کاشان ساخته شده است.
بخش اعظم کاشیهاى موزه را کاشیهاى ستاره اى یا کوکبى و چلیپا، خشت کاشى و کاشى هاى معرق و کتیبه اى تشکیل مى دهد.
کاشیهاى کوکبى یا ستاره اى عمدتاً داراى تزئینات زرین فام بوده و همچنین تعداد زیادى از آنها داراى نقوش برجسته زیباى گیاهى شامل گل و بوته اسلیمى مى باشند.
کتیبه هاى موجود بر روى کاشیها به سه دسته تقسیم مى شوند: آیات و سور قرآنى، احادیث و روایات ائمه معصومین (ع) و ابیاتى از شعراى پارسى گوى ایرانى از جمله حکیم ابوالقاسم فردوسى.
کاشى هاى خشتى نیز قسمت دیگرى از کاشیهاى موزه قم را تشکیل مى دهد که اکثراً داراى کتیبه هایى با حروف برجسته شامل سور قرآنى بویژه سوره یاسین با تزئینات زرین فام و نقوش گیاهى است در این قسمت هر کاشى شامل یک یا چند کلمه برجسته بوده که مجموعه متعددى از آنها عبارات یک آیه و یا یک سوره را تشکیل مى دهد.
از نظر زیبایى و نفاست و ابعاد، یکى از زیباترین و نفیس‌ترین کاشیهاى موجود ، کاشى هاى مرقد على بن جعفر مى باشد که بشکل یک مستطیل بزرگ با ابعاد کلى 156×206 سانتیمتر که شامل شش قطعه کوچکتر بابعاد 78×70 سانتیمتر است.
و مربوط به اوایل قرن هشتم یا دوره ایلخانى است که داراى کتیبه هایى بخط ثلث برجسته مى باشد.
- بخش آثار حجارى (سنگتراشى)
هنر حجارى و سنگتراشى یکى از رشته هاى مهم هنرى است که در کشور ما از سابقه اى بس کهن برخوردار است و در جاى جاى میهن اسلامى نمونه هاى متنوع و بسیار زیبایى از آثار حجارى را مى توان مشاهده نمود.
همچنین یک سنگ آب کشکولى دوره قاجارى و قطعات بزرگ و متعدد سنگ مرمر ازاره با نقوش گیاهى متعلق به دوره صفوى از دیگر آثار حجارى موزه آستانه مقدسه قم به شمار مى رود.
آنچه به برخى از این آثار اهمیت خاصى بخشیده وجود آیات شریفه قرآنى، اسماء الهى و جملات و عبارات دینى و اسلامى است که جلوه آن را صد چندان نموده است.
کار حجارى این آثار به همت هنرمندانى همچون سیدحسین و محمدعلى اصفهانى، محمدحسین حجارباشى، محمدعلى و میرزا على اکبر طهرانى بانجام رسیده است.
همچنین خطاطى و خوشنویسى یکى از این آثار توسط جناب «میرزا غلامرضا» از خوشنویسان مشهور دوره قاجارى صورت پذیرفته است.در موزه آستانه مقدسه قم نیز تعداد قابل توجهى از آثار حجارى وجود دارد که بخش عمده آن شامل سنگ قبر شخصیت‌ها و حکام دوره قاجارى است، که از جمله آنها مى توان به سنگ قبر فتحعلیشاه قاجار، محمدشاه قاجار، قهرمان میرزا فرزند عباس میرزا، سنگ قبر مهد علیا مادر ناصرالدینشاه، شعاع السلطنه پسر مظفرالدینشاه قاجار و یکى دیگر از رجال قاجار بنام میرزا محمدخان اشاره نمود، چون مدفن افراد فوق داخل حرم مطهر قرار دارد صرفاً جهت ارج نهادن به مقام هنر و هنرمند سختکوش ایرانى، آثار مذکور به موزه انتقال یافته است.
- بخش فلزکارى
در موزه آستانه مقدسه قم نمونه هاى متنوعى از آثار فلزکارى ادوار مختلف اسلامى وجود داردکه برخى از آنها عبارتند از: پیه سوز مفرغ پیش از اسلام، شمعدانهاى برنجى دوره سلجوقى، بخور سوزها و شمعدان مشبک دوره صفوى، چراغ روغنى برنجى و طوقهاى فولادى مشبک دوره صفوى، ادوات جنگى مرصع از قبیل سپر و شمشیرهاى جواهر نشان، کلاهخود وزره فولادى دوره قاجارى، قندیل هاى زیباى زرین و مینایى دوره قاجارى.
همچنین درهاى قدیمى انتقالى از حرم مطهر با روکش سراسرى طلا و نقره که داراى تزئینات قلمزنى بسیار زیبا مى باشد از دیگر آثار بخش فلزکارى موزه آستانه مقدسه قم به شمار مى رود.
- بخش آثار دستباف (قالیبافى)
در مجموعه آثار دستباف موزه قم قالیها و قالیچه هاى ابریشمى از جلوه خاصى برخوردار مى باشند عمده این قالى‌ها مربوط به دوره صفوى و قاجارى است که از نظر ظرافت بافت و کیفیت طرح و نقشه و رنگ از ارزش هنرى والایى برخوردار است و برخى از آنها جزء شاهکار هنر قالى بافى به شمار مى آید.
اکثر قالى‌ها و قالیچه‌ها داراى نقوش گل و بوته اسلیمى، شمسه، ترنج، لچک ترنج، سر ترنج و کتیبه هاى قرآنى است.
تعدادى از قالیچه هاى ابریشمى دوره صفوى داراى ضخامتى بین یک تا دو میلیمتر مى باشد که بیانگر منتهاى ظرافت در بافت این آثار نفیس است.
برخى از فرشهاى موزه قم تار و پود آن از کُرک بافته شده و داراى کتیبه قرآنى مى باشد.
قدیمى‌ترین و بزرگترین فرش موزه،فرش ابریشمى متعلق به دوره شاه عباس ثانى صفوى است که به شکل دو نیمدایرهو مساحت هر یک حدود 30 مترمربع مى باشد ضخامت آن حدود 2 میلیمتر بوده و از نفایس بسیار ارزشمند محسوب مى گردد.
- بخش آثار دستباف (پارچه بافى)
پارچه هاى دستباف موزه آستانه مقدسه قم داراى تنوع خاصى مى باشند که از آن جمله مى توان به پارچه هاى ابریشمى، گلابتون، پارچه هاى کتان، مخمل، ماهوت، شال، ترمه اشاره نمود.
این پارچه‌ها با استفاده از شیوه هاى مختلف سوزندوزى از قبیل نقره دوز، یراق دوزى، پته دوزى، تکه دوزى، شمسه دوزى، ملیله دوزى، قلابدوزى و... تزئین شده اند.
اکثر پارچه‌ها داراى نقوش گیاهى مانند گل و بوته اسلیمى، بته جقه، انواع گل و مرغ، نقش ترنج، لچک ترنج ، سر ترنج بوده که با استفاده از انواع نخ بویژه الیاف نازک نقره و طلا نقش هاى بسیار زیبا خلق شده اند.
برخى پارچه نیز داراى نقوش انسانى و برخى دیگر داراى نقوش حیوانى مانند سیمرغ و اژدها مى باشند.
تعدادى از پارچه هاى ابریشمى دوره صفوى نیز زمینه اصلى آن با کتیبه هاى حاوى آیات و سوره هاى کوتاه قرآنى از جمله سوره مبارکه «نصر» بافته شده است.
نمونه اى دیگر از پارچه هاى دستباف موزه قم، پرده یا پارچه ویژه روى ضریح حضرت معصومه (س) مى باشد که داراى کتیبه هاى بسیار زیبایى بخط نستعلیق با مضامین شعر در مدح آن حضرت بوده که به شیوه سوزن دوزى اجرا شده و حواشى آن به شیوه قلابدوزى به زیبایى هر چه تمامتر تزئین گردیده است و محل بافت ان اصفهان و متعلق به دوره قاجارى است.
برخى پارچه هاى ابریشمى با نقوش انسانى متعلق به دوره صفوى و برخى دیگر متعلق به دوره قاجارى است.
تکه اى از پرده خانه کعبه که آیاتى از سوره مبارکه حج بخط ثلث برجسته به شیوه ده یک دوزى روى آن اجرا شده از دیگر آثار ارزشمند مجموعه پارچه هاى نفیس موزه قم به شمار مى رود.

منابع :
http://www.qommiras.ir/
http://museum.masoumeh.net/
http://www.qomnews.ir/
http://qudsonline.ir/
http://www.farsnews.com/