خانه و موزه مقدم

پیشینه تاریخی موزه مقدم
میدان حسن آباد به سمت خیابان امام خمینی(ره) یک خانه تاریخی وجود دارد که طراح و مالکش یک استاد دانشگاه بوده ولی از آن در دهه ۴۰ به عنوان گرانترین خانه به خاطر آثار تاریخی‌اش یاد می‌کردند.
موزه مقدم دانشگاه تهران و درحقیقت خانه مقدم از جمله خانه‌های مجلل دوران قاجار ـ متعلق به یکی از درباریان آن زمان به نام محمد تقی خان احتساب الملک ـ بوده است.
احتساب الملک دارای دو پسر به نام‌های حسن و محسن بود که جهت ادامه تحصیل به اروپا رفتند. حسن در فعالیت‌های ادبی، سیاسی و اجتماعی حضور فعالی داشت و در جوانی فوت کرد.
از او نمایشنامه بسیار معروف «جعفرخان از فرنگ آمده» به جا مانده است. برادر کوچکتر ـ محسن ـ پس از اتمام تحصیلات خود در رشته‌های نقاشی، تاریخ هنر و باستان شناسی در سال 1315 ه.ش به وطن بازگشت و به همراه همسر فرانسوی خود «سُلما» در خانه پدری ـ محل کنونی موزه مقدم ـ ساکن گردیدند.
خانه مقدم قبل از تغییرات فعلی
آنها در کنار فعالیت‌های علمی به گردآوری آثار و اشیاء تاریخی و فرهنگی پرداختند.
استاد مقدم بسیاری از آثار ارزشمند جمع آوری شده مانند کاشی، قطعات سنگی تراشیده شده و غیره را با الهام از فضاهای سنتی ـ تاریخی به نحو چشمگیری در جای جای این عمارت قدیمی نصب و برخی دیگر مانند کلکسیون پارچه، چپق و قلیان، سفالینه، شیشه، ...مشاهده کامل متن تابلو نقاشی، مسکوکات، مهرها و اسناد تاریخی و غیره.
را با نظم و ترتیب خاصی در خانه پدری نگهداری نمود.
ارزشمندترین خانه جهان به واسطه داشتن اشیای تاریخی و گرانبها به گرانترین خانه جهان در سالهای دهه ۳۰ و ۴۰ توسط پروفسور پوپ مورخ آمریکایی که مقاله‌ای با عنوان بررسی هنرهای ایران در مجله سپید و سیاه نوشته بود، معروف شد و هنوز هم جزو یکی از منحصر به فردترین خانه‌های ایران و جهان است.
در سال 1351ه.ش، زنده یاد استاد مقدم ـ استاد ممتاز دانشگاه تهران ـ با توجه به علاقه وافرش به علم، تاریخ و هنر، خانه پدری خود را به همراه آثار نفیس گردآوری شده وقف دانشگاه تهران نمود.
استاد محسن مقدم در سال 1366 ه.ش دارفانی را وداع گفت و پس از مرگِ همسر ایشان در سال1369ه.ش، تولیت موزه مقدم در اختیار مستقیم دانشگاه تهران قرار گرفت.
از ویژگی‌های بارز این موزه همگون بودن نسبی فضای معماری با آثار تاریخی موجود در آن است، فضایی که با مساحتی برابر با 2117 مترمربع شامل سه حیاط بیرونی، اندرونی و سرایداری است.
1- حیاط بیرونی
ضلع جنوبی
1-1 -ساختمان بیرونی(تابستانی) که در ضلع جنوبی حیاط بیرونی واقع شده و متشکل از دو بخش است:
1-1-1- اتاق پیشخوان:
این مکان در زمان حیات محسن مقدم به عنوان اتاق جانبی سالن پذیرایی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
در حال حاضر در بخشی از این اتاق به معرفی استاد مقدم و فعالیت‌های کاری و علمی ایشان در قالب عکس، لوازم شخصی و در بخشی دیگر به نمایش آثار تزئینی چوبی، وسایل آشپزخانه و صندوق خانه‌های قدیمی پرداخته شده است.
1-1-2- اتاق پذیرایی (سالن گاهنگاری):
این سالن محل کار، فعالیت‌های علمی و پذیرایی از مهمانان بوده است.
در حال حاضر سعی بر آن شده که با بخشی از آثار و اشیاء تاریخی مجموعه موزه مقدم، توالی و تسلسلی از آثار تاریخی ایران در این سالن به نمایش گذارده شود که نشانگر فرهنگ‌های گوناگون، در دوره‌های مختلف تاریخی هستند.
آثاری چون : سفالینه ها، ابزار‌های سنگی، مفرغینه ها، شیشه ها، مهرها و اثر مهرها و اشیاء فلزی غیره .
1-1-3- حوضخانه:
این زیرزمین در دوره مظفری(1324-1313 ه.ق) همزمان با احداث خانه توسط احتساب الملک ـ پدر محسن مقدم ـ بنا شده است.
تزئینات دیوارهای حوضخانه ـ توسط استاد محسن مقدم ـ از کاشی و قطعات ظروف سفالین برگرفته از آثاری نفیس متعلق به سده‌های چهارم تا سیزدهم ه.ق است که سیر و تحول صنعت سفال و کاشی ایران را به نمایش می‌گذارد.
2-1-کارگاه (کتابخانه):
این محل در حقیقت کارگاه (آتلیه) محسن مقدم بوده است که در سال 1337 ه.ش ساخته شده است.
در حال حاضر به منظور نگهداری از کتاب‌های دکتر مقدم و دیگر کتاب‌های مرتبط با باستان شناسی و هنر جهت استفاده پژوهشگران و عموم مردم، این محل تبدیل به کتابخانه شده است.
ضلع غربی
3-1-ساختمان اربابی(برج):
این ساختمان در زمان حیات دکتر محسن مقدم در سال 1345 ه.ش و با کمک دکتر ابوالقاسمی ـ یکی از شاگردان ایشان در دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران ـ به شکل قلعه‌های قرون وسطی اروپا ساخته شده است.
دکتر مقدم سعی بر این داشته تا در این محل بخشی از هنرهای مردمی ایران را به نمایش بگذارد. این ساختمان بخش‌های مختلفی چون اتاق کدخدا، حمام کوچک و خانگی با کاشی‌های قاجاری با مضمون استحمام، اتاق صدف، اتاق تدخین و زیرزمین با تزیینات سفال را در بر می‌گیرد.
4-1- ایوان قاجار:
دکتر مقدم در ضلع شمالی ساختمان اربابی (برج) ایوانی را بر پایه چند ستون و طاق ساخته است.
این ایوان با استفاده از کاشی‌های دوران زندیه و قاجار مزین شده است. در وسط این ایوان حوضچه مرمری کوچکی متعلق به حمام فتحعلی شاه کار گذاشته شده است که آب از آن فوران کرده و از طریق یک جوی باریک به داخل استخر می‌ریزد.
استخر مذکور که در حاشیه شمالی حیاط بیرونی واقع شده است در سال 1335 ه.ش در جریان سفر زنده یاد دکتر مقدم به اسپانیا، از روی استخر و آب نماهای باغ الحمراء (باغی از دوران صدر اسلام اسپانیا) الگو برداری و با استفاده از حوض یاد شده و تعدادی فواره قدیمی اجرا گردید.

ضلع شمالی
5-1- گلخانه:
در انتهای غربی ضلع شمالی خانه مقدم گلخانه ای مزین به کاشی‌های لعابدار قدیمی و ازاره‌های سنگی حجاری شده زیبا با مضمون گل و گیاه ایجاد شده است.

ضلع غربی
6-1- دیوار تجدد:
دو حیاط اندرونی و بیرونی با دیواری مرکب از چند عدد ستون مارپیچی و تعدادی طاق بر روی این ستون‌ها با تزیینات کاشی و پایه ستون‌های حجاری شده مشابه پایه ستون‌های کاخ چهل ستون اصفهان از همدیگر جدا می‌شوند.
دکتر مقدم این پایه ستون‌ها را در هنگام تخریب کاخ خواهر ناصرالدین شاه به این محل انتقال داده است. دیوار تجدد توسط مهندس هوشنگ سیحون طراحی و اجرا شده است.

7-1- حوض ژاپنی:
دکتر مقدم و همسرشان در حیاط بیرونی باغچه و حوضی را با الهام از باغ‌های طراحی و اجرا کرده اند.
2- حیاط اندرونی
ضلع شمالی
2-1- ساختمان شمالی:
در این ضلع حیاط ساختمانی واقع شده که شامل فضاهای زیر است:
1-1-2-زیرزمین:
در دوران اولیهء احداث خانه مقدم از این محل به عنوان حمام و انباری استفاده می‌شده است که در زمان حیات دکتر مقدم کارایی خود را از دست می‌دهد و تبدیل به یک انبار می‌شود.
در حال حاضر این محل بازسازی و مرمت شده است و به عنوان گنجینه آثار تاریخی موزه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
2-1-2ایوان:
این ایوان با نمای بیرونی به شکل دو سنتوری با گچبری ایرانی و بر روی چهار ستون با گچبری کرنتی بر پا شده است.
این ایوان با دو رشته پلکان مارپیچ از حیاط قابل دسترسی است و هنوز شکل قدیم خود را حفظ نموده است. تزیینات این محل توسط دکتر مقدم و با استفاده از کاشی‌های کوباچه (چند رنگ) صفوی، آینه کاری زندیه و قاجار و کاشی‌های معرق و خشتی قاجار و پهلوی اول صورت گرفته است.
2-1-3-اتاق قاجار (سالن زمستانی) :
دکتر مقدم این محل را با آثار ارزنده ای از دوران زندیه و قاجاریه چون : طاقچه گچبری زندیه از اصفهان، شومینه ای از قصر فیروزه ـ کاخ «فیروزه خانم» سوگلی ناصرالدین شاه ـ و غیره تزئین نموده است و به همین دلیل آن را اتاق قاجار نامیدند.
در حال حاضر نیز آثاری از دوران قاجار و پهلوی در این اتاق به نمایش گذارده شده است.
2-1-4-اتاق نشیمن:
این اتاق محل اصلی زندگی و به عبارتی اتاق نشیمن و زندگی دکتر محسن مقدم و همسرشان بوده است.
تعدادی قلمدان، جعبه و گنجفه‌های (کارت‌های بازی) پاپیه ماشه و نیز نقاشی هایی که توسط دکتر مقدم کشیده شده به نمایش در آمده است.

ضلع شرقی
2-2-این ضلع شامل یک دیوار محوطه است.
آن گونه که عکس هایقدیمی موزه مقدم نشان می‌دهند، دکتر مقدم این دیوار را در مراحل مختلف با کاشی‌ها و ظروف قاجاری آراسته و در وسط این دیوار نیز به زیبایی، طاقنمایی طراحی و اجراء شده است.
3-2-حیاط:
این حیاط توسط دکتر مقدم و همسرشان با الهام از طرح فرش‌های دوران صفوی و قاجار با محوریت حوض در وسط و باغچه‌های پیرامونی طراحی شده است.

3- حیاط سرایداری (بخش اداری)
از این حیاط در ابتدا به عنوان مطبخ و محل سکونت مستخدمین و سرایداران استفاده می‌شده است . این بخش از موزه که در قسمت جنوب شرقی آن واقع شده، به علت فرسودگی بیش از حد با اندکی تغییر، مرمت و بازسازی، در حال حاضر به عنوان بخش اداری موزه مورد استفاده قرار می‌گیرد.


منبع :
http://museums.ut.ac.ir/
hamshahrionline.ir
http://tik.ir/fa/news/86593