بقعه هارونیه در بیست و پنج کیلومترى شمال غربى
مشهد در حاشیه غربى جاده
مشهد، طوس، قرار دارد. بقعه " هارونیه " بنایى مکعب شکل و آجرى می‌باشد که در دل دشت طوس واقع شده است.
این بنا از نظر بزرگی ، قطر پایه ها، قدرت ایستایى در کف و گنبد داراى معمارى خاص می‌باشد و توجه به این نکته که هارونیه تنها اثر باقی مانده از شهر باستانى طوس می‌باشد ، آن را حایز اهمیت‌تر می‌کند .
اکثر مردن این بنا را با نام " زندان هارون " مى شناسند و احتمالا به این دلیل " هارونیه " نامیده مى شود، حال آن که نه تنها بنا از لحاظ شکل و نقشه هیچ گونه شباهتى به زندان ندارد، بلکه طبق مستندات تاریخى نمى توان هیچ گونه ارتباطى بین این اثر و هارون الرشید خلیفه عباسى پیدا کرد .
زیرا هارون در سال صد و نود و سه هجری قمری در گذشته است ، در حالى که اصل بنا را با توجه به شکل معمارى،متعلق به
دوره ایلخانى در قرن هشتم هجرى مى دانند که بخش هایى در
دوره تیمورى به آن اضافه شده است.
از طرف دیگر به دلیل شباهت شیوه معمارى بنا به معمارى رازى، قدمت این بنا را مربوط به قرن ششم هجرى تخمین می‌زنند .
در حفاری هایى که به سال هزار و سیصد و پنجاه و چهار در این بنا انجام شد ، علاوه بر کشف سفال هاى مربوط
...مشاهده کامل متن به دوران سلجوقى، تیمورى و صفوى، جرز بسیار قطورى از سنگ و ملات ساروج که کاملا یادآور پى بناى آتشکده هاى ساسانى است مشاهده شد و نتایج آثار کشف شده حکایت از آن می‌کند که پى این بنا سابقه اى خیلى پیش از قرن ششم داشته است.
بررسى سفرنامه‌ها و نوشته هاى جهانگردان و پژوهشگران داخلى و خارجى که از حدود صد سال قبل تاکنون در نوشته هاى خود به این بنا اشاره کرده اند نشان داد که تنها اهالی بومى بودند که بنا را در ابتدا نقاره خانه و سپس زندان هارون نامیدند و بر اثر آن نام " گنبد هارون " هم بعدها به کار برده شد.
به نظر نگارنده با توجه به این که معمولا ساکنان اطراف بناهاى تاریخى و محوطه هاى باستانى در مورد آثار مجاور مساکن خویش داستانها و افسانه هایى مى سازند که اغلب با واقعیت مطابقت ندارد، نامگذاری شدن این بنا نیز با عنوان هارونیه از طرف ساکنان نمى تواند ارزش تحقیقى یا مبناى تاریخى صحیحى داشته باشد.
به همین دلیل است برج واقع در لاجیم مازندران که به یادبود بانویى از سلسله آل باوند بنا گردیده اکنون به نام امامزاده عبدالله شهرت یافته است، یا مقبره ارسلان جاذب سپهسالار دوره غزنویان در سنگ بست که عوام آن را " قبر ایاز " مى دانند.
در هدف از احداث بنا و کاربرى آن نیز اختلاف نظر وجود دارد، برخى این مکان را مدرسه یا خانقاه و همچنین مدفن امام محمد غزالى مى دانند و برخى دیگر آن را مسجدى مى دانند که پس از هجوم مسلمانان به ایران بر روى آتشکده ساسانى بنا شده است.
از آنجا که در قسمت شمالى بنا، یک ردیف اتاق دیده مى شود، این سؤال در بیننده ایجاد مى شود که این مکان باید محل تدریس و مکان علمى باشد، با این فرضیه مى توانیم ارتباط اثر را با امام محمد غزالى دریابیم.
زیرا امام محمد غزالى پس از آن که تدریس در نظامیه بغداد را قبول نکرد در طوس ماند و همان جا خانقاهى براى صوفیان و مدرسه اى براى طلاب بنا کرد و شبانه روز خویش را به عبادت خدا و خدمت به خلق مى گذراند.
هنگامى که سرگرم این کار بود اجلش فرا رسید و در طابران طوس که زادگاه وى بود دار فانی را وداع گفت و در همان جا به خاک سپرده شد . پس از اتمام باز سازی ساختمان سازمان حفاظت آثار باستانى سنگ مقبره اى به عنوان یادبود امام محمد در جلو آن نصب کرده است.
عبدالحمید مولوى با استناد به برخى منابع تاریخى، هارونیه را خانقاه خواجه عثمان بن هارون استاد معین الدین چشتى قطب صوفیه چشتى در هند مى داند، که به یادبود پدرش در قرن ششم خانقاهى در طابران طوس بنا کرده است.
وى این نظریه را که بنا خانقاه و مقبره امام محمد غزالى بوده رد مى کند زیرا مورخان و جهانگردانى که از قرن ششم و هفتم به بعد به طوس سفر کرده اند، مدفن غزالى را خارج از باروى شهر ذکر کرده اند اما برطبق بعضی از منابع توشته شده ، هارونیه داخل حصار طوس واقع شده است .
هارونیه، بنایی آجرى می‌باشد و هیچ گونه تزئین کاشى در آن به کار نرفته است، این بنا به صورت چهار ضلعى بوده که ابعاد آن در اضلاع مختلف به علت وجود قناسى نابرابر است.
ابعاد آن به ترتیب ضلع شمالى نوزده و نیم متر ، ضلع جنوبى بیست متر، ضلع شرقى بیست و هشت متر و ضلع غربى بیست و پنج متر است. ارتفاع گنبد از کف بنا بیست و شش متر، ارتفاع ایوان بیست و یک متر، ارتفاع گنبد کوچک قسمت شمالى یازده متر متر، طول و عرض گنبدخانه دوازده متر و ارتفاع کمر پوش بنا از کف نه متر می‌باشد .
این بنا داراى یک ورودى در سمت جنوب با سردر فوق العاده رفیع بدون تزئینات کاشى و تماماً آجری است و گنبدخانه اى که در سطح گسترده ای پوشیده است. چهار پلکان مارپیچ در گوشه‌ها و سه اطاق فرعى در ضلع شمالى وجود دارد .
درون گنبد ساده بوده و مقرنس کاری هایى مربوط به دوره تیمورى در رواق وسطى پشت ضلع شمالى گنبدخانه مشاهده مى شود.
مقرنس‌ها و تزئینات داخلى بنا از بین رفته و آنچه که از مقرنس و گچبرى در داخل ساختمان وجود دارد همگى باز سازی شده اند . تنها نمونه مقرنسى که از اصل بنا بجاى مانده ( و به گفته یکى از مرمت کارها بخشى از مقرنس هاى داخلى از روى آن بازسازى شده ) مقرنس داخل محراب قسمت شمالى خارج بنا، می‌باشد که در مرمت قبلى پوششى شیشه اى براى محافظت آن در نظر گرفته شده که مفید واقع نشده.
منابع :
http://tahoor.com/
http://www.yjc.ir/
http://www.beytoote.com/
http://fa.wikipedia.org/
