میل اخنگان

میل اخنگان در ۲۲ کیلومتری شمال شهر مشهد ، مجاور روستایی به همین نام در کناره جاده توس به پاژ قرار دارد.
این برج بنایی آجری است و در مورد تاریخ ساخت بنا با توجه به عدم وجود کتیبه ای که مؤید تاریخ دقیق ساخت بنا باشد و بر اساس شواهد تاریخی و معماری محققین نظرات بسیاری ارائه داده اند .
بنا بر روایات متون کهن در نزدیکی میل واقع در مدخل دره کارده در سده چهارم هجری نبردی بسیار خونین بین والیان و حکام قبلی خراسان و سلطان محمود غزنوی روی داده است.
علی رغم اینکه هویت مدفون در این بنا مشخص نیست برخی از منابع آن را ساخته‌ای بر فراز مدفن دختر هندی می‌دانند که در راه زیارت دار فانی را وداع گفته است که قرائت آن ممکن نگردیده است و عده‌ای را بر این اعتقاد استوار نمود که این محل قبر گوهر تاج خواهر گوهرشاد آغاز تیموری است ، برخی از محققین به استناد نقوش زنانه گلهای مینایی سطح بنا بر این باورند که این میل برای آهنگان خاتون نامی بنیان شده است، اما بطور کلی معماری این اثر میلهای دوران تیموری را القاء می‌نماید.
آقای مهدی سیدی نویسنده کتاب تاریخ شهر مشهد آن را محل گورستان عمومی شهدای جنگی مهم ، احتمالاً نبرد اندرخ که در همین محل در سال ۳۸۵ هـ رخ داده است منتسب کرده است .
برج‌های آرامگاهی اصولاً ...مشاهده کامل متن به دو منظور ایجاد شده اند ، نخست به عنوان بنای آرامگاهی مدفن شخص یا بزرگی بوده اند و از این رو بیشتر جنبه نمادین داشته اند . از سوی دیگر نیز این برج‌ها جنبه میل راهنما را داشته اند و از آن جا که اکثراً در پیرامون شهرها و آبادی‌ها ایجاد می‌شده اند هدایتگر کاروانیان به آن دیار بوده اند .
البته جدیدترین مطالعات نجومی توسط متخصصین مؤید این مطلب است که این برج‌ها با دارا بودن دریچه هایی که در نقاط خاص تعبیه می‌شده اند دارای کاربری نجومی بوده و از آن جهت رصد ایام سال و تعیین گاه شمار استفاده می‌شده است .
در کتیبه داخل بنا نیز نام بانی و تاریخ ساخت بنا مشخص نیست و چنین آمده است :
« المشهورالعراق … امیر الامراء الاعظم الاعدل غیاث الدنیا و الدین ناصر الاسلام و المسلمین ابو… الخاتون اعظم ….
»
از آن جا که در کتیبه مذکور لقب دو شخص ، یک مرد و یک زن آمده است ، دو احتمال وجود دارد ؛ اگر مقبره برای خاتون بوده توسط امیر ساخته شده و اگر مقبره برای امیر است باز توسط همین خاتون که زنی عارفه و نسبتی نزدیک با امیر داشته صورت پذیرفته است .
با وجود لقب الخاتون الاعظم احتمالاً این شخص گوهرتاج خاتون خواهر گوهرشاد تیموری است .
این بنا برج مقبره‌ای به ارتفاع 17 متر است که بر روی سکوی مدور با هشت نیم ضلعی قرار گرفته و از داخل بصورت هشت گوشه و نمای خارجی آن علاوه بر دارا بودن شکل مدور با هشت نیم ستون الحاقی تزئین گردیده است ، بر راس بنا گنبدی از نوع مخروطی قرار گرفته و با کاشیهای لاجوردی و فیروزه‌ای در نوارهای افقی تزئین شده است.
با توجه به فرم هندسی و منتظم بنا استفاده از تناسب و تقارن چه در پلان و چه در نما بسیار مشهود است. اگر چه محور تقارن در این پلان از جبهه شمال شرقی- جنوبی می‌گذرد اما به نظر می‌رسد که تأکید طراح روی جبهه شمال غربی– جنوب شرقی است.
در پوشش بام نیز فرم پلان از هشت ضلعی منتظم تبعیت کرده است ، کاربندی اجرا شده فرم اصلی بنا را دگرگون نکرده فقط زمینه هشت پلان را به زمینه شانزده تبدیل کرده است اما ساختار اصلی همان هشت ضلعی منتظم است.
تناسبات هندسی در نما نیز مشهود است، طراحی نما بر اساس تناسبات مربع صورت گرفته و دو مربع بر روی هم با ابعادی نزدیک به ابعاد مربع هایی که هشت ضلعی‌های پلان را ساخته اند نمای بنا را تشکیل داده اند.
موقعیت قرار گیری درب ورودی نیز در یک تناسب هندسی اجرا شده به گونه ای که اگر قطرهای مربع پایین را ترسیم کنیم درب ورودی تقریباً زیر خطوط فوق و در فاصله کم‌تر از ۲/۱ و بیشتر از ۳/۱ ارتفاع بنا قرار می‌گیرد.
در میل اخنگان آجرکاری به صورت برجسته و فرو رفته و کاشی کاری٬ با هم و بدون هم دیده می‌شوند. در نما پس از ردیف قلوه سنگ‌ها در پائین‌ترین رج دیوار٬ چهار ردیف آجرچینی به شیوه رگ چینی است.
چیدمان آجرها به صورت افقی می‌باشد ، پس از این چند ردیف بافت آجر تغییر می‌کند و حالات تزئینی بیشتری پیدا می‌کند.
در نمای برج اخنگان٬ این فرم تکرار شونده٬ شش ضلعی هایی را به وجود می‌آورد که با کاشی هایی به شکل ستاره ای و چلیپا و کاشی‌های طرح گل شاه عباسی تزئین شده و ریتم یکنواختی را در کل نما به وجود آورده است.
اگرچه این کاشی ها٬ جای جای٬ دچار ریزش یا شکستگی شده اند٬ اما باز هم در ریتم اثر همچنان احساس می‌شوند زیرا به صورت مداوم در نما تکرار شده اند.
کاشی‌ها در محل قرار گیریشان نسبت به کاشی قبل و بعد از خود از لحاظ رنگ و شکل متفاوت هستند ، طرح‌ها به صورت یک در میان و به رنگ‌های لاجوردی و فیروزه ای تکرار شده اند ، تزیینات روی گنبد نیز همراه با آجر و کاشی است.
این اثر در تاریخ ۲۰ خرداد ۱۳۲۱ با شمارهٔ ثبت ۳۴۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

منبع:
http://www.hamshahrionline.ir/
http://tarahi2013.persianblog.ir/
http://anjoman.tebyan.net/
http://rezvan-andorokh.blogfa.com/