فرهنگ‌های مختلف تعابیر گوناگونی از آن شده است از جمله قلعه مستحکم، عمارت حکومتی، قصر یا کاخ و یا قلعه‌ای کوچکی که در میان قلعه‌ای بزرگ‌تر ساخته شده است.
نکته دیگر اینکه استقرار حاکم در ارگ و بناهای دیوانی در آن گویای اهمیت سیاسی و اجتماعی آن پدیده‌است.
طرح اغلب ارگ‌ها در
دوره اسلامی خراسان قدیم به شکل مربع یا مستطیل است. تقریبا در بیشتر شهرهای تاریخی خراسان از جمله مرو،
نیشابور، هرات،
سمرقند، غزنین،
طبس،
بیرجند، نوغان و تابران توس ارگ وجود داشته‌است.
ارگ اولیه شهر تاریخی توس با ساخت مایه‌ای از چینه و آجر در
دوره سامانی بوده و طرح کلی آن شامل بنایی مستطیل شکل منتظم و ابعاد مشخص میشود که در هر گوشه آن یک برج استوانه‌ای ساخته و در میان دیوارهای داخلی آن دو برج استوانه‌ای تعبیه شده‌اند و از
میانه برج نیم استوانه شمالی ورودی به ارگ منتهی به درون می‌شوند.
برج‌ها در بلند‌ترین نقطه ۲۰ متر هستند.
قطر برج‌ها در بالا‌ترین نقطه ۵ متر و در پایین حدود ۵.۷ متر است. ارگ اولیه در دوره‌های مؤخر ارگی از گل با پیروی از ارگ اولیه دور تا دور ارگ سامانی ایجاد
...مشاهده کامل متن شده‌است و برای ایستایی بیشتر این دیواره‌ها که در قسمت داخلی بر بدنه ارگ کهن متکی است در طرف خارجی این ارگ گلی پشت بند‌هایی ایجاد شده‌است.
این ارگ به دوره تیموریان نسبت داده میشود.
اهمیت این بنا امروزه باعث توجه محققان و اساتید کشور شده‌است. زیرا این بنا بسیار نادر بوده و هیچ بنایی در معماری ایران به این شکل ایجاد نشده‌است. به عبارتی منحصر به فرد بودن، کاربری آن را برای ما نامعلوم ساخته‌است.
این بنا در گوشه جنوب غرب کهندژ و به فاصله ۱۸ متری از دیوار خشت و آجری ارگ قرار دارد.
فاصله آن ۱۲متر تا حصار کهندژ است. پس از خاکبرداری بنایی با طرح دایره‌ای شکل که در قسمت شرقی آن جلوآمدگی‌ای ساخته شده پدیدار شده‌است. قطر متوسط این دایره ۲۱ متر است.
ورودی آن در همان ضلع شرقی و رو به ارگ و به‌صورت یک راهرو است. قسمت داخلی آن به شکل یک مربع محصور در یک دایره و فضاهای این بنا نیز به طور کامل متقارن به نظر می‌رسد.
عمق دیوار‌ها از عمق پی تا ارتفاع کنونی ۵.۷ متر است. دیوارهای اصلی بنا از آجر است و در میانه پلان فضای مربع شکل با ابعاد ۵.۲ در۶.۲ با چهار فضای مستطیل شکل طویل در امتداد اضلاع ایجاد شده که بازوی آن اطلاق میشود.
پس از کاوش این بنا، مراحل حفاظت و مرمت توأم در سال‌های گذشته صورت گرفته است.
در مرمت این بنا از چوب برای مهار نیروهای کششی در بنا استفاده شده‌است که این چوب‌ها در محل‌هایی تعبیه شده که در زمان ایجاد بنا نیز از چوب به‌عنوان مهار استفاده شده اما طی گذشت زمان این چوب‌ها فرسوده شده و خاصیت خود را از دست داده‌اند و آثار آن در هنگام کاوش به دست آمده‌است.
منبع:
http://www.ghatreh.com
http://www.yjc.ir
http://www.khorasannews.com/
http://www.negahmedia.ir/
