فنون و شیوه‌های نمک‌گیری در دریاچه ارومیه

تاریخ و قدمت مستندی در خصوص بهره برداری از نمک دریاچه ارومیه وجود ندارد. ولی آنچه مهم می‌باشد این است، که نمک‌گیران دریاچه ارومیه این شغل را از پدران و پدر بزرگان خود به ارث برده و پیرمردان منطقه نیز، با توجه به اقتضای سن خود بهره برداری از نمک دریاچه را از اواخر دوره قاجار به یاد دارند، هرچند به نظر می‌رسد تاریخ بهره برداری بیش از این باشد .



نمک‌گیران یا به اصطلاح محلی « دوزچی لار »اشخاصی هستند، که با استحصال نمک از آب دریاچه ارومیه به روش‌های سنتی بخشی از امرار معاش خود را از این طریق تامین می‌کنند .

نمک‌گیری هم از جمله مشاغلی است، که در حوزه ساحل غرب دریاچه ارومیه، به عنوان کانون اصلی مشاهده می‌شود.

وجه تسمیه موضوع :

واژه دوزچی لار ( نمک‌گیران ) از سه بخش تشکیل یافته است. بخش اول « دوز » در زبان ترکی آذربایجانی به معنای نمک بوده و بخش دوم « چی » پسوند نسبت با شخص را می‌دهد.
« لار » هم علامت جمع در زبان ترکی است .

دریاچه ارومیه بزرگ‌ترین دریاچه شور دایمی ایران، در گوشه شمال غربی کشور ...مشاهده کامل متن در استان آذربایجان غربی، محدوده جغرافیایی شهرستان ارومیه واقع شده است. ارتفاع این دریاچه از سطح دریا 1200 متربوده و طول آن از شمال به جنوب 130 کیلومتر و پهنای آن به طور متوسط 16 کیلومتر و عمق متوسط 6 متر می‌باشد.
این دریاچه 6000 کیلومتر مربع وسعت دارد که در فصل تابستان به علت شدت تبخیر آب و تقلیل حوضه‌های آبریز آن به 4500 تا 5000 کیلومتر کاهش می‌یابد .

در حال حاضر تنها جاندار ساکن دریاچه، نوعی سخت پوست به نام " آرتیمیا ارومیا "می‌باشد، که جهت تغذیه انواع آبزیان مانند میگو و قزل‌آلا صید می‌گردد. از آب دریاچه ارومیه با توجه به وزن مخصوص آن در مواقع خشکسالی از هر متر مکعب می‌توان 140 کیلوگرم نمک استحصال نمود که این مقدار در فصول پر باران به حدود 100 کیلو گرم تقلیل می‌یابد.
در حال حاضر میزان غلظت نمک در این دریاچه به 400 گرم در لیتر افزایش یافته است.

نمکی که از دریاچه ارومیه استحصال می‌گردد، دارای کاربردهای مختلف صنعتی و خوراکی است. نمک درجه یک این دریاچه، سفید و عاری از هر گونه مواد زاید بوده و به عنوان نمک طعام با یُد طبیعی کاربرد غذایی دارد.( اگرچه نباید فواید پزشکی آن را به لحاظ داشتن ید طبیعی نادیده گرفت).
نمک درجه دو، که از لحاظ کیفیت اندکی با نوع اول تفاوت دارد برای تغذیه احشام و نیز در صنایع چرم سازی مصرف می‌گردد . نمک نوع سوم در فصول سرد سال به منظور جلوگیری از یخ‌زدگی سطوح جاده‌ها مصرف می‌گردد.
همچنین برخی از مردم، دارای مساکن سنتی و قدیمی که سقف آن‌ها پوشش کاهگلی دارند که با اضافه نمودن نمک به کاهگل از رویش گیاهان و نفوذ رطوبت جلوگیری می‌کنند .

شیوه نمک‌گیری در حاشیه دریاچه ارومیه :

استحصال نمک از دریاچه ارومیه، سالیان مدیدی است که یکی از منابع مهم معیشتی مردمان این دیار بوده است . نمک از تبخیر شدن آب دریاچه که در حوضچه‌های دست کند ( گؤل / استخر) جمع آوری شده، به دست می‌آید.
هر مجموعه نمک‌گیری از چندین حوضچه و کانال تشکیل شده است. برای احداث حوضچه، زمین باید صاف و هموار بوده و حداکثر شیب آن از 5 سانتی‌متر تجاوز نکند. در غیر این صورت آب در انتهای حوضچه جمع شده و نمک به دست آمده مجددا در آب حل می‌شود.
دوزچی‌ها ( نمک‌گیران ) بعد از اصلاح نا همواری شیب زمین، حوضچه‌هایی در امتداد خط ساحل احداث می‌کنند. برای این کار زمین را کنده و خاک آن را به صورت پشته روی هم قرار می‌دهند.
فواصل حوضچه‌های هر نمک‌گیر با واژه « دوبا » مشخص می‌شود. حوضچه‌ها اغلب، به شکل مربع یا مستطیل بوده و وسعت آن عموما 400 الی 500 متر مربع (50*100) و به عمق تقریبی 40 سانتی‌متر می‌باشد .

برای انتقال آب از دریاچه به ابتدای حوضچه، کانالی احداث می‌کنند که عمق آن با توجه به سطح آب دریاچه و شیب زمین به گونه‌ای انتخاب می‌گردد تا آب به سهولت در جهت شیب زمین جاری شود .
پس از آبگیری کانال‌ها، آب به وسیله موتور پمپ وارد حوضچه‌ها شده و به مدت چند روز جهت تبخیر و افزایش غلظت نگه‌داری می‌شود. در گذشته به جای موتور پمپ از سطل استفاده می‌شد، یا اینکه حوضچه‌های کوچکی را به صورت پراکنده در امتداد ساحل می‌ساختند، تا آب داخل آن با موجی ضعیف و کوتاه وارد آن شود.
پس از این مرحله، آب را وارد کانال دیگری که در امتداد کانال اولی احداث شده می‌کنند و برای این‌که آب به حوضچه برسد، در وسط کانال مجددا عمل پمپاژ انجام می‌شود .

اولین حوضچه‌ها مختص تصفیه آب می‌باشد. خود این حوضچه را که مساحت آن حدود 500 متر مربع می‌شود، به 5 قطعه کوچک‌تر تقسیم می‌کنند. این حوض‌های کوچک به هم مرتبط بوده، به طوری که جریان آب بین آن‌ها موجب هم سطح شدن آب حوضچه‌ها شده و در نتیجه با کم شدن وسعت حوضچه‌ها آب توسط باد متلاطم نشده و گل آلود نمی‌گردد .

عمق آبی که وارد این حوضچه می‌گردد در حدود 30 سانتی‌متر می‌باشد که طی مدت 3 الی 4 روز گل و لای آن ته‌نشین شده و توسط کانالی که به موازات کانال رفت آن احداث گردیده، وارد حوضچه گردیده و در محل ذخیره می‌شود.
تعداد حوضچه‌های تصفیه آب بستگی به تعداد حوضچه‌های اصلی دارد. به عبارتی طوری تعداد آن انتخاب می‌شود، که به راحتی بتوان حوضچه‌های اصلی را آبگیری نمود.

حوضچه‌های اصلی حوضچه‌هایی هستند، که نمک آن در مرحله نهایی استحصال می‌گردد. در قسمت فوقانی وعرض این حوضچه‌ها لوله‌ای کار گذاشته شده که با باز کردن دهانه لوله آب وارد آن می‌شود.
این لوله باید حتما در قسمت فوقانی حوضچه کار گذاشته شود، در غیر این صورت موقع آبگیری، آب در جهت مخالف کانل برگشت نموده و موحب گل آلوده شدن آب می‌شود .

بعد از آماده سازی بستر حوضچه، آب تصفیه شده را از محل ذخیره شده آن وارد کانال برگشت آب می‌کنند. این کانال به همه حوضچه‌های اصلی مرتبط می‌باشد، درا ین مرحله هر یک از حوضچه‌های اصلی را هر دو یا سه روز، بسته به حرارت و تابش آفتاب که موجب تسریع درتبخیر می‌شود به عمق 2 الی 3 سانتی‌متر آبگیری می‌کنند، این عمل با تبخیر شدن آب تا سه مرتبه تکرار می‌گردد.
پس از پایان یافتن مرحله سوم، اولین لایه نمک انباشت شده را جمع آوری و در محل داخل حوضچه به شکل کپه‌کپه روی هم خرمن می‌کنند.

برای شروع کار برداشت ابتدا باید بستر حوضچه را هموار کرد. برای این کار از وسیله‌ای به نام تخته یا کؤرَک، که در روستاهای اطراف بناب، از توابع آذربایجان شرقی " میدان جوق" نامیده می‌شود، استفاده می‌کنند.تخته یاپارو ابزاری است به شکل T انگلیسی و به طول دسته 200سانتی‌متر که یک قطعه آهن نبشی 40 سانتی‌متری یا تخته‌ای به همان شکل به انتهای آن متصل شده است.
این کار موجب تسهیل جمع آوری نمک نسبت به بیل می‌شود.

هنگام کار جمع آوری، حوضچه نباید کاملا خشک باشد. درغیر این صورت نمک به دست آمده قرمز رنگ خواهد شد. با پایان یافتن این مرحله، آبگیری مجدد حوضچه‌ها آغاز می‌گردد.
در این مرحله عمق آب حوضچه‌ها 10سانتی‌متر می‌باشد که با تبخیر شدن حدود 5 سانتی‌متر از آب داخل آن، آبگیری مجددا تکرار می‌گردد. با توجه به وسعت حوضچه‌ها هر مرتبه از آبگیری حدود دو روز به طول می‌انجامد.
بعد از مرتبه سوم و با تبخیر شدن حدود 10 سانتی‌متر از آب، جمع آوری نمک همانند مرحله قبل آغاز می‌گردد.

همانطور که قبلا نیز ذکر گردید در این موقع حوضچه نباید خشک باشد. نمک جمع آوری شده در این مرحله روی نمک مرحله اول انباشته می‌شود و دوباره آبگیری حوضچه‌ها همانند مراحل قبل تکرار می‌گردد و تا پایان فصل نمک‌گیری ادامه می‌یابد.

اگر هنگام جمع کردن نمک لایه زیرین که در حکم پوشش حوضچه می‌باشد، شکسته و آسیب ببیند، دیگر از آن حوضچه استفاده نمی‌کنند، در این موقع آب حوضچه را کاملا قطع کرده و پس از خشک شدن کامل آن، لایه نمک موجود در آن را جمع آوری می‌کنند که به این ترتیب نمک درجه 3 به دست مِی‌آید.
با شروع و پایان فصل نمک‌گیری که از نیمه دوم اردیبهشت ماه شروع و در نیمه اول مهر یا اواخر آبان ماه خاتمه می‌یابد، آب همه حوضچه‌ها را خشک کرده و باقی‌مانده نمک موجود در آن را جمع آوری و خرمن می‌کنند.
پس از این که حوضچه‌ها خشک شده و بستر آن کاملا سفت گردید. جاده‌ای از وسط آن احداث نموده و نمک جمع آوری شده را به بیرون منتقل و در جایی دپو و بر روی هم انباشت می‌کنند.
در صورتی که نمک انباشته بر روی هم سفت شده باشد، نمک‌گیران با ابزاری به نام « توخماق » آن را شکسته و داخل گونی می‌ریزند.

از جمله عواملی که به حوضچه‌های نمک‌گیری آسیب می‌رساند، می‌توان به پیش‌روی و پس‌روی بیش از اندازه آب دریاچه و نشت آب از لایه زیرین حوضچه‌ها اشاره نمود.
که این عمل موجب تقلیل غلظت نمک در حوضچه‌ها شده و کمیت محصول به دست آمده را کاهش می‌دهد. در صورت تغییر سطح آب دریاچه، حوضچه‌ها مجددا در محل دیگری احداث می‌گردند.

ابزار و وسایل نمک‌گیری عبارتند از:

- مهم‌ترین ابزار نمک‌گیری بعد از پس روی آب دریاچه و دوری حوضچه‌ها از ساحل، استفاده از موتور پمپ آب می‌باشد که به وسیله آن، آب را به حوضچه‌های نمک‌گیری می‌رسانند.
- تخته یا پارو و میداتجوق ابزاری است، که برای جمع آورب نمک به کار می‌رود.
- از دیگر ایزار و اشیا وابسته به این کار می‌توان به بیل/ بِلچهَ، سطل‌های فلزی یا پلاستیکی، گونی، تراکتور و وانت‌بار برای حمل نمک اشاره نمود .
نمک‌گیری از مشاغل سنتی حوزه دریاچه ارومیه می‌باشد که فعالیتی جنبی و جمعی بوده و معمولا کسی به تنهایی قادر به انجام این کار نمی‌باشد، لذا نمک‌گیری یا به کمک اهل منزل انجام می‌شود و یا هر شخص بهره بردار، شرکایی برای خود انتخاب می‌کند که در این صورت فعالیت و بهره گیری از سود حاصله آن معمولا به قسمت‌های مساوی بین شرکا تقسیم می‌شود، مگر این که ابزار و وسایل مربوطه در تملک شخص واحدی بوده و وی بابت این تملک و کارکرد آن در نمک‌گیری اندکی فزون‌تر از محصول سهم بردارد .

دریاچه ارومیه تنها دریاچه شور ایران و دومین آن پس از بحر المیت در جهان است، که نمک حاصل از آن در تامین امرار معاش اشخاص نقش داشته و از سویی فروش و صادرات نمک در داخل و خارج از ایران و صید نوعی سخت پوست به نام آرتیمیا اورمیا، با ارزش صادراتی در تغذیه ماهی قزل‌آلا و میگو برای بهره برداران و استان و کشور نقش اقتصادی و درآمدزایی دارد.
استفاده‌های خوراکی از نمک در طول روز توسط مردم ، استفاده در جاده سازی، استفاده در فصل زمستان برای جاده‌های یخ زده، کاربرد آن در صنعت آجر پزی و ... همه از جنبه‌های اقتصادی و درآمدزایی، قابل اهمیت می‌باشد .

به لحاظ اجتماعی، نمک‌گیری فعالیتی جنبی است، که در کنار سایر امور معیشتی افراد انجام می‌شود و در آمد حاصله از آن نیز برای خانواده‌های فعال در این زمینه، بسیار مهم بوده و معمولا وضعیت معیشتی این طبقه که همگی ساکن روستا هستند مناسب‌تر از سایرین می‌باشد.
از سویی به لحاظ فراگیر بودن مصرف نمک در میان مردم، که به صورت طبیعی و با یدطبیعی از دریاچه به دست می‌آید، مورد استفاده بیش‌ترمردم استان و سایر نقاط در ایران و خارج از ایران می‌باشد .

به لحاظ کالبدی، پارک ملی دریاچه ارومیه با ویژگی‌های خاص خود بعد از دریاچه شور بحرالمیت در دنیا به عنوان دومین دریاچه شور و بزرگ در جهان به شمار می‌رود، این دریاچه به عنوان بزرگ‌ترین تالاب دایمی با دارا بودن 102 جزیره بزرگ و کوچک در استان قابلیت‌های زیادی را در دل خود جای داده است.
در این میان ساحل دریاچه ارومیه که حوضچه‌های نمک‌گیری در آن احداث شده‌اند، نسبت به بقیه مناطق این سواحل تفاوت‌هایی خاص دارند و آن تپه‌های دپو شده از نمک است، که از دور دست نمایان و آشکار است و به واسطه این تپه‌های کوچک و نمایان شدن چهره خاص، به راحتی می‌توان منطقه نمک‌گیری را تشخیص داد.

استفاده از نمک دریاچه، به لحاظ داشتن یدطبیعی به لحاظ پزشکی و درمان برخی از بیماری‌ها حایز اهمیت است.

منبع :http://vmic.ir/