عشایر شاهسون

شاهسون‌ها جزء ایلات و طوایف عشایری ترک ایران هستند. از نظر قدمت تاریخی ، نیاکان این گروه عشایری به اسم ترکمنان "غز " یا " اغوز " از اواخر قرن سوم هجری از مرزهای شمال شرقی ایران وارد سرزمین خراسان بزرگ شده و از سلطان محمود غزنوی اجازه استقرار در آن نواحی را یافتند .
بعد از مرگ سلطان محمود و طی دوران جنگ بین سپاه مسعود غزنوی و سلجوقیان ، ترکان غز جانب سلجوقیان را گرفته و با شکست مسعود ، ترکمن‌های غز به همراه سپاهیان پیروز سلجوقی وارد سرزمین ایران شده و در مناطقی از شمال شرق تا شمال غرب ایران و بخصوص در آذربایجانشرقی و دشت مغان ، نواحی وسیعی از آسیای صغیر ( ترکیه امروزی ) ، قسمتهایی از شام (سوریه کنونی ) و شمال عراق پراکنده شده و عمدتاً به شیوه چادر نشینی گذران زندگی می‌کردند .
از دوره صفویه تا قرن معاصر ، طوایفی از عشایر ترک زبان شاهسون در منطقه وسیعی از ایران پراکنده بوده اند . از میان مجموعه ایلات و طوایف ترک زبان مورد اشاره در دوره معاصر لفظ ایل شاهسون (ائل سون) فقط به آن تعداد ...مشاهده کامل متن از طوایف اطلاق می‌شود که قلمرو و استقرار ییلاقی و قشلاقی آنها عمدتاً در استانهای اردبیل و آذربایجانشرقی قراردارد و تعدادی از طوایف شاهسون مستقر در منطقه قره داغ استان آذربایجانشرقی " ایل ارسباران " نیز اطلاق می‌شود .
شاهسون‌ها (دوست داران شاه) به گروهی اطلاق می‌شدند که از سوی شاه عباس تشکیل یافته بود تا جای قبایل ترک را که از سلسله صفوی پشتیبانی کرده بودند، بگیرند.
محمد کریم‌زاده، در کتاب "شاهسون‌های فارس" پیشینه تاریخی شناخت شاهسون‌ها می‌نویسد: (( پیشینه تاریخی شاهسونان به زمان پادشاهان صفوی می‌رسد نویسندگان تواریخ و سفرنامه‌ها در این قول معتقدند که شاه‌عباس بزرگ برای کاستن نفوذ و نیروی حکمرانان سی‌ودو طایفه قزلباش که درآن روزگار تمشیت و اداره همه امور مملکت را در دست داشتند و قدرتی بزرگ و خودکامه در برابر پادشاه به شمار می‌آمدند به ایجاد سپاهی مجهز و منظم در یکدسته پیادهی تفنگدار و یکدسته سواره همت کرد.علی‌الظاهر، بهانه آن پادشاه از تشکیل و تجهیز این قشون پدید آوردن نیروئی رزم‌آور و ورزیده در برابر قوای «ینگیچری» دولت عثمانی بود اما هدف واقعی و پنهانی وی مقابله با امرای خودسر و نافرمان قزلباش و ازمیان برداشتن قدرت و اعتبار ایشان به شمار می‌‌آمد.))
در کتاب بستان السیاحه تألیف حاج زین العابدین شیروانی (جلداول ازانتشارات سنایی، صفحه 347) در مورد شاهسونها چنین آمده است : (( جمعی از نمک به حرامان قزل باشیه برشاه عباس خروج کرده ، پای جرات وجسارت پیش نهادند، شاه فرمود: شاه سون گلسون.
یعنی هرکه شاه رادوست دارد بیاید. لهذا از هرفرقه ای آمده طاغیان شاه راشکست دادند، پادشاه آن جماعت را (شاه سون) نام نهادند، درمیان آن طایفه، طوایف مختلفه است.
شواهد تاریخی نشان میدهد که عشایر شاهسون اردبیل دومین و به قولی سومین ایل بزرگ کشور می‌باشد و یکی از بهترین نژاد گوسفند موجود در کشور به نام نژاد مغانی و زیستگاه اصلی شتر دوکوهانه را در خود جای داده است.
منطقه تابستانی (ییلاقی) شاهسون‌ها را ارتفاعات اهر، مشگین شهر و اطراف آن تشکیل می‌دهد و منطقه قشلاقی آن‌ها را بخش‌های خاوری جلگه کم عمق مغان (که در حدود 150 کیلومتر از منطقه سردسیر فاصله دارد و نزدیک رود ارس است) تشکیل داده است.
منطقه ییلاق و قشلاق طایفه‌های شاهسون کاملا مشخص است. برخی از طوایف این ایل بزرگ در طی سالیان گذشته یک جا نشین شده اند. شاهسون‌ها از سجایای اخلاقی خوبی برخوردار هستند و در تیراندازی و شکار و میهن پرستی شهرت دارند.
آن‌ها به زبان آذری صحبت می‌کنند و شیعه مذهب هستند.
برپایی جشن‌ها و آیین‌های اسلامی و ایرانی از مهم‌ترین آداب و رسوم آن‌ها به شمار می‌آید که به شکل‌های خاصی و با رعایت اصول ایل انجام می‌شود و برای گردشگران بسیار جذاب، دیدنی و شنیدنی است.
مسکن اصلی ایل شاهسون آلاچیق می‌باشد که دارای سازه ای چوبی متشکل از 32 یا 28 یا 24 چوب صیقل یافته به نام چو بوغ ، با مرکزیت اتصال قسمت فوقانی این چوبوغها به نیم کره گنبدی شکل چوبی به نام چنبره می‌باشد .
پوشش خارجی آن توسط نمد سفید تهیه شده از پشم حلاجی شده گوسفندان و با فرمول خاص خود آراسته می‌شود . پوشش خارجی و ظاهری ( نمد ) آن توسط مردان ایل شاهسون به قطعاتی منظم به نام ترک بریده شده و بعد متناوب با اندازه و شکل مورد نظر دوخته می‌شود که از 5 قسمت اصلی یانلیق در طرفین ، دالیق ، تپه لیک و قاپی لیق تشکیل شده است .
آلاچیق محل اصلی زندگی و پذیرایی از مهمانان در جشنها و مراسم می‌باشد .
سمت درونی آن را به وسیله دستبافهای خود پوشانده و یا می‌آرایند . نوع دیگر مسکن ایل شاهسون کومه است ، مسکنی طوسی و به شکل دالان که با استفاده از چوبوغهای جنگلی عمدتا بدون تلاش و صیقل و همچنین نمدهای مستعمل برای پوشش ظاهری آن می‌باشد .
کومه اغلب به عنوان مطبخ و محل استحصال لبنیات و انجام کارهای زنان عشایراست . دربرخی موارد افراد کم بضاعت از آن به عنوان محل زندگی ، استراحت و انجام کارهای خود نیز استفاده می‌کنند .
کومه معمولا از آلاچیق کوچک‌تر است و از جنس خشن بافته می‌شود ولی آلاچیق با ظرافت و مهارت بافته می‌شود و دوام آن‌ها از کومه بیش‌تر است. فضای داخلی کومه‌ها به طور معمول 5 متر است.
مهم‌ترین بافته شاهسون‌ها گلیم‌های سوزن دوزی و ظریف معروف به سوماک است که درزبان محلی آن را ورنی بافی می‌گویند.
ورنی بافی مهم‌ترین و زیباترین صنایع دستی این ایل است که طرح‌های پیچیده آن را با دستگاه‌های عمودی یا افقی به صورت تکه‌های دراز و باریک به طول 3 متر می‌بافند و سطح آن‌ها را با نقش‌های پیچیده، سوزن دوزی می‌کنند.
معمول‌ترین و معروف‌ترین طرح این گلیم‌ها کشتی نوح نام دارد که به شکل سوزن دوزی با طرح کشتی است و در وسط آن درخت و اطراف آن پرندگان و جانوران دیده می‌شوند.
صنایع دستی عشایر شاهسون از مواد اولیه عمدتا وابسته به دامهای عشایر می‌باشند . از مهمترین صنایع دستی رایج در مناطق عشایر می‌توان به ورنی، جاجیم ، گلیم ، فرش ، جوال ، خورجین ، قالی ، قالیچه ، دستکش ، شال گردن ، کلاه ، توبره ، جوراب ، زیلو ، گیوه ، پاپوش ، نمد و غیره ، اشاره نمود .
شغل اصلی و درآمد عمده عشایر در استان اردبیل دامداری است و زراعت ، باغداری ، صنایع دستی در درجه‌های بعدی اهمیت قرار دارند .
گوسفند نژاد مغانی ترکیب اصلی دام آنها را تشکیل می‌دهد . تولید شیر و فرآورده‌های لبنی و صنایع دستی نیز در تامین بخشی از درآمد آنها نقش ایفا می‌کند .
کوچ یکی از ضروریات لازم زندگی عشایر است که به دو صورت شامل کوچ عمودی و کوچ افقی است که در استان اردبیل کوچ از نوع عمودی بوده و از کمترین ارتفاع (5مترازسطح دریا) شروع و تا ارتفاع 4500 متری ادامه داشته و طول این کوچ به بیش از 400 کیلومتر ادامه پیدا می‌کند .
که شامل کوچ بهاره و کوچ پاییز است .
کوچ بهاره معمولا براساس عرف و عادت محلی از 45 روز بعد عید شروع و به مدت 15 الی 20 روز طول می‌کشد و کوچ پاییز که از اواسط یا اواخر شهریور ماه شروع و به مدت 40 الی 45 روز طول می‌کشد
زمان شروع کوچ بهاره و پاییزه و مدت اطراق در مراتع می‌یابند تابع شرایط اقلیمی و آب و هوایی است که این امر می‌تواند مدت کوچ را اندکی تغییر دهد .
به طور کلی شیوه معیشت، لباس ها، موسیقی، جشن‌ها و آداب و رسوم خاص عشایر اردبیل سبب شده بازدید از زندگی عشایر شاهسون یکی از مهم‌ترین و جذاب‌ترین برنامه‌های گردشگران این خطه به شمار آید.
صنایع دستی عشایر نیز بیشتر از پشم ساخته می‌شود و شامل فرش، گلیم، ورنی، لباس‌های سنتی، پیراهن و دستکش و کلاه و جوراب نقش دار از پشم و همچنین طناب هایی با طرح و نقش‌های مختلف است که گردشگران آن را عموما برای سوغات تهیه می‌کنند.
عشایر استان داردبیل ر حال حاضر با داشتن 40 درصد دام استان و حدود 10درصد دام عشایری کشور سالیانه با تولید 80هزارتن شیر ، 10هزارتن گوشت ، 1600 تن پشم یکی از تولید کنندگان عمده محصولات پروتئنی کشور و منطقه هستند و حدود 25 الی 30 درصد مواد پروتئینی مورد نیاز استان اردبیل و استانهای همجوار را تامین می‌نمایند که ارزش تقریبی تولیدات آنها 640 میلیارد در سال برآورد شده است که سهم هر خانوار عشایری حدود 60 میلیون ریال می‌باشد .
در دوره معاصر پوشاک مردان و زنان شاهسون همانند پوشاک یکجا نشینان روستائی منطقه مشگین شهر ، مغان و ارسباران بوده و هرگونه تغییر و تحول که در نوع و شکل لباس روستائیان به وجود آمده است دامنه تغییرات آن به تدریج شکل ، ترکیب و نوع لباس شاهسون‌ها را نیز در برگرفته است .
به طوریکه در اوایل صده شمسی معصر ، مردان منطقه نسز دارای لباس به خصوصی بوده اند که امروز حتی در دورافتاده‌ترین نقطه آذربایجان نیز هیچ اثری از آن پوشش مشاهده نمی‌شود .
در حال حاضر پوشاک مردان شاهسون نیز همانند لباس مردان روستایی و شهری بوده و اگرچه بنا به مقتضیات شغلی ، شیوه معیشت و عادات و سلیقه ، پوشاک آنها رنگ و جلای لباس مردان شهری را ندارند ، ولی ترکیب لباس در تابستان یا زمستان یا انواع کلاه و کفش مورد استفاده با اندک تفاوتی در نوع جنس آنها ، با هم یکی هستند .
با این وجود زنان شاهسون تا حدودی بافت سنتی پوشاک خود را حفظ کرده اند و حتی در مواردی نیز هیچ الگو یا ترکیب جدیدی را در بافت سنتی لباس خود راه نداده اند .
پوشاک بانوان شاهسون 9 تکه است که عبارتند از : 1 – کوینک 2 – تومان 3 – یایلیق(روسری) 4 – آلین یایلیق 5 – آرخچن ( عرقچین) 6 – یل ( نیم تنه ساده ای است که زمستانها روی جلیقه پوشیده می‌شود ) 7 – جلقا ( جلیقه بی آستین ) 8 – جوراب 9 – باشماق ( کفش ).
موسیقی متداول در میان ایل شاهسون موسیقی عاشیقی است . عاشیقیها راوی فرهنگ شفاهی ، تاریخ و بیانگر حماسه‌ها ، رزمها و رویدادهای مهم تاریخی ایل در منطقه آذربایجان می‌باشند .
اشعار عاشیق‌ها هجائی است و از روی تعداد هجاها و مفهوم نامگذاری شده است . از مشهورترین اشعار و نوع موسیقی آن می‌توان ازگرایلی ، قوشی ، تجنیسی ، بایاتی، باغلاما، دیوانی ، خلق ماهنئسی و غیره را می‌توان نام برد .
انواع دیگر موسیقی را دراین میان می‌توان در جشنها و سرودهای ملی و مذهبی ، عروسی‌ها ، نعزیه و لالایی‌های مادرانو یا نی لبک ( توتک) چوپان شنید .
طوایف عشایر استان ( ایل شاهسون ) :
طایفه‌های : آرالو ، اودولو، ایواتلو، بالابیگلو، بیگ باغلو، بیگ دیلو، تلکه ، جعفر قلی خانلو، جعفرلو، جلودارلو، جهان خانیم لو ، حاجی خواجه لو ، حسین حاجی لو ، حسین کلو ، خامسلو ، خلیفه لو ، دمیر چی لو ، رضا بگلو ساربانلار، ساری خان بیگلو، ساری خانلو، ساری نصیر لو ، سید لر، شاه علی بیگلو، طالش میکائیلو، عربلو، اجیرلو ، علی بابالو، عیسی لو ، قره لر جبدرق ، قره لرخیاو ، قوتلار، قوجه بیگلو، کلاش، کورعباس لو ، گبلو، گیگلو، لاهرود، مرادلو، مستعلی بیگلو، مغانلو، هومون لو، یکلو .

منبع:
http://www.ashayer-ar.ir/
http://www.negahmedia.ir