مجموعه آرامگاه و خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی

آدرس : اردبیل، خیابان شیخ صفی ـ میدان عالی قاپو
مجموعه بقعه شیخ صفی‌الدین به نام عارف نامدار شیخ صفی‌الدین اردبیلی جد سلاطین صفویه، در سال ۷۳۵ ه. ق. به دست فرزند وی صدرالدین موسی بنا شد که
مجموعه ای از آرامگاههای بزرگان، مشایخ و سلاطین صفوی و فضاهای آیینی و عبادی در اردبیل است.

بقعه شیخ‌صفی در 15 دی ماه 1310 به ثبت ملی رسید و در 24 دی ماه سال 1379 نیز عرصه و حریم آن تعیین و مصوب شد. این مجموعه ارزشمند که یکی از 10 اثر باستانی مهم ایران به شمار می‌آید پنج تیر 89 به عنوان یازدهمین اثر ارزشمند تاریخی ایران از سوی یونسکو نیز به ثبت جهانی رسیده است.

منزل و خانقاه شیخ صفی در همین مکان بود، و بنابر وصیّت خود او، جنازه اش را در اتاقی جنب خلوتخانه و باغچه و حوضخانه دفن کردند و بر قبر وی بنایی ساختند که علاوه بر مقبره شیخ صفی و مرقد شاه اسماعیل اول - آرامگاه‌های دیگری از شاه زادگان صفوی و فرزندان وی، شیخ صدرالدین موسی و خواجه علی سیاهپوش و سرداران قزل باش ازجمله شهیدان جنگ چالدارن و شروان در این بقعه و محل شهیدگاه قرار دارند.

پس از شروع حکومت صفویه، به سبب ارادت شاهان صفوی به جد خود، واحدهای مختلفی به این مجموعه اضافه شد. بقعه شیخ صفی شامل تعدادی از بناهای دوره‌های مختلف است که نخستین ...مشاهده کامل متن بار شاه تهماسب آن‌ها رابه صورت مجموعه واحدی در آورد.
بعدها شاه عباس بناهای مهم دیگری به این مجموعه افزود و باعث اصلاحاتی در آن شد.
در عصر صفوی، بقعه شیخ با حضور استادان بزرگ عهد صفوی چنان به زیور آراسته شد که هم چنان پس از گذشت چندین قرن به عنوان یکی از مفاخر تاریخی و فرهنگی ایران به شمار می‌آید.
یکی از موارد منحصر به فرد این مجموعه این است که این بقعه حاوی ده‌ها اثر بدیع در مضامین مختلف رشته‌های هنری است که از آن جمله می‌توان به عالی‌ترین نوع کاشی کاری معرق و مقرنس و گچ‌بری کتیبه‌های زیبا و نفیس و خط خطاطان بزرگ دوره صفوی (میر عماد، میر قوام الدین، محمد اسماعیل و...) منبتهای ارزنده، نقره کاری، تذهیب و طلاکاری، نقاشی و تنگ بری و غیره اشاره کرد. این اثر از ساختار معماری فخیمی برخوردار است که گرد هم آمدن فضایل هنری نامبرده، آن را در مجموعه‌های تاریخی ایران شاخص و متمایز نموده‌است.

سردر اصلی و کاشی کاری بقعه شیخ صفی الدین تا سال ۱۳۲۱ خورشیدی در ضلع شمالی میدان فعلی عالی قاپو قرار داشته که در آن سال بقایای سردر به دستور اداره کل باستان شناسی برداشته شد و کاشیهای معرق آن فعلاً در انبار بقعه نگهداری می‌شوند.
سردر یادشده در زمان شاه عباس دوم برای بقعه ساخته شد ولی در حال حاضر هیچ گونه آثاری از این سردر مشهود نیست. امروزه از ضلع شرقی میدان عالی قاپو با گذشتن از در چوبی بزرگ وارد حیاط مشجر مستطیل شکل بقعه می‌شویم.
مجموعه بقعه شیخ صفی هم اکنون دارای هشت بخش اصلی شامل مسجد جنت سرا - قندیل خانه - حرم خانه - چینی خانه - چله خانه - شربت خانه - گنبد الله الله و شهیدگاه است.

*جنت سرا به صورت فضای هشت ضلعی طراحی شده و فاقد محراب است. چنین به نظر می‌رسد که فضای جنت سرا بیش‌تر برای انجام مراسم صوفیانه و گرفتن مجالس سماع عارفانه بوده است.
ظاهراً جنّت سرا پس از آنکه شاه عباس اشیای گرانبها و کتابهای کتابخانة سلطنتی را به بقعه اهدا کرده ، به صورت کتابخانه درآمده است.

*قندیل خانه، بنایی الحاقی است که بعد از ایجاد آرامگاهها و چینی خانه و جنت سرا و، به احتمال زیاد، در زمان شاه طهماسب اول برای اتصال بناهای منفرد به یکدیگر ساخته شده است .
قسمت فوقانی نمای خارجی بنا با مقرنسهای قطاربندی و نقوش و کتیبه هایی حاوی آیات قرآن در کاشی معرّق تزیین شده است. پنج پنجره چوبی در طبقه فوقانی و پنج پنجره در زیر آن نمای بسیار زیبایی را قندیل خانه بخشیده‌است.

*چینی خانه، از بناهای اولیه مجموعه شیخ صفی است و از بر جسته‌ترین شاهکارهای معماری در قرن 11 هجری در شهر اردبیل محسوب می‌شود. این محل که به قندیل خانه راه پیدا می‌کند، در ابتدا محل اجتماع درویشان یا تالار مراسم بوده است .
در دوران شاه عباس اول با ایجاد تغییراتی در داخل آن ، محل نگهداری کتب نفیس و اشیای قیمتی و چینیهای سلطنتی شد. بخشی از این گنجینه‌ها را در دوره دوم جنگهای ایران و روس، به سن پطرزبورگ انتقال داد که هم اکنون در موزة ارمیتاژ موجود است.
کتاب‌ها را نیز به کتابخانه سن پطرزبورگ انتقال دادند. بخشی از ظروف باقیماندة چینی نیز همراه چند قطعه فرش و اندکی اسناد و کتب، در 1305 و 1314 ش به تهران منتقل و تحویل موزه ایران باستان شد.
در سالهای اخیر با افتتاح موزه صفوی در محل چینی خانه ، تعدادی از چینیها به محل اصلی خود انتقال یافته است.

*آرامگاه شاه اسماعیل نیز ،که از شاه نشین قندیل خانه به آن راه می‌یابند، اطاق کوچکی است که قسمت بالای دیوارها و سقف به شیوة ماهرانه ای با گل و بته نقاشی و روی آنها با رنگهای مختلف و آب طلا تزیین شده است.
دیوارها با کاشیهای خشتی آبی لاجوردی که بر روی آنها با آب طلا نقش اندازی شده پوشش داده شده است . کاشیها دارای نوعی لعاب تلالؤدار است که با تابش نور جلوه ای خاص پیدا می‌کند؛ این نوع کاشی نزد اهل فن به کاشی «گازماگازی » مشهور است.
صندوق چوبی نفیسی از خاتم و منبّت بر قبر شاه اسماعیل نهاده اند که گویا هدیه همایون شاه گورکانی است .

* گنبد اللّه اللّه بر فراز آرامگاه برجی شیخ صفی قرار گرفته و در واقع هستة مرکزی مجموعه به شمار می‌رود، به دست صدرالدین موسی ساخته شده است. نمای بیرونی آن برج آجری استوانه ای شکلی است به ارتفاع 5ر17 یا 18 متر و محیط 22 متر که بر روی قاعدة سنگی هشت ضلعی قرار گرفته و به گنبدی کم خیز و عرق چینی شکل در بالا ختم می‌شود.
بر روی بدنة برج با کاشی معقلی فیروزه ای رنگ کلمة جلالة اللّه تکرار شده و بدین سبب آن را گنبد اللّه اللّه نامیده اند. تزیینات ساقه و خود گنبد نیز با همان کاشی فیروزه ای رنگ در متن آجر و به شکل لوزیهای مکرّر اجرا شده است.
قبر شیخ در وسط محوطة هشت ضلعی ، درون آرامگاه ، با صندوق چوبی منبّت و خاتم کاری نفیسی پوشیده شده که در گذشته مرصع به جواهرات بوده است.

*حرم خانه . در ضلع شرقی شاه نشین قندیل خانه ، یک در نقره ای به راهروی با سقف کوتاه باز می‌شود که کف آن با کاشیهای خشتی دورة صفوی فرش شده است. نام حرم خانه شاید به آن دلیل باشد که نخست همسر شیخ صفی در آنجا دفن شده است؛ گرچه بعدها تعدادی از مردان خاندان صفوی نیز در مجاورت وی مدفون گردیده اند.
به نوشتة برخی منابع ، شیخ صفی ده سال پیش از وفاتش این بنا را برای دفن همسر و دخترش و نیز همسر شیخ زاهد گیلانی درنظر گرفت.

*شهیدگاه، محوطه ای است که امروزه در مشرق و شمال بنای چینی خانه واقع شده و به حیاط و گورستان شهیدگاه معروف است. شهیدگاه در اصل گورستان عمومی مجاور آستانه بوده اما در 915، پس از غلبة شاه اسماعیل اول بر فرخ یسار شیروان شاه، اجساد سرداران شیخ حیدر که در جنگهای شیروان کشته شده بودند به این مکان منتقل و مدفون شد.
این مجموعه تاریخی دارای بخش‌های دیگری همچون، حرم و دارالحفاظ، حجره‌ها که از چهل عدد بیشتر بوده، نانوا خانه یا آشپزخانه و ... نیز می‌باشد.

منابع : encyclopaediaislamica.com - wikipedia.org