اسب خزری یا اسب کاسپین

اسبچه خزر، اسب مینیاتوریی است با اندامی کوچک و قدرت بالا که زیستگاه اصلی او گیلان و مازندران است. ردپای اسب کاسپین را در حجاری‌های تخت جمشید و مهر سه زبانه داریوش نیز می‌توان دید.
اسبهای کوچکی که ارابه‌های امپراطور را می‌کشیدند. در این نقوش پاهای سواران این اسب‌ها نزدیک به زمین بود و سال‎ها تصور بر آن بود که حجاری این اسب‌های کوچک به دلیل کمبود جا بوده.
اما لوئیز فیروز کسی بود که این اسب‌ها در شمال ایران کشف کرد.
لوئیز فیروز بانام اصلی لوئیز لیلین (تولد ۱۹۳۷ در ویرجینیا - وفات ۲۰۰۸ ایران) بانوی آمریکایی الاصل که بود که به مدت بیش از یک ۴ دهه به همراه همسرش نرسی فیروز که از نوادگان فرمانفرما بود از سال ۱۳۳۶ به ایران رفت و به پرورش اسب پرداخت.
از وی بعنوان کاشف اسبچه خزر نام برده می‌شود. او ملقب به بانوی اسب ایران بوده است.
لوئیز فیروز که خود سوارکار بود همیشه به دنبال اسب‌های کوچک و مناسبی برای آموزش سوارکاری به فرزندان خود بود. او در سفری به شمال ایران اولین بار اسبچه خزر را دید، ...مشاهده کامل متن اسب کوچکی که گاری حامل باری را می‌کشید .
این اسب‌ها نظر او را جلب کرد و آنها را مناسب برای آموزش سوارکاری برای فرزندان خوددید.
لوییز دو اسبچه خزر را در آن زمان به تهران آورد. بعد از مدتی آموزش به این اسب، تحت تاثیر رفتار و حرکات آن، همچنین از روی کنجکاوی در ارتباط این اسب‌ها با حجاریهای تخت جمشید ،تصمیم به تحقیق بر روی این نژاد گرفت.
لوئیز فیروز که خود فارغ التحصیل دامداری از دانشگاه کرنل آمریکا بود با فرستادن نمونه خون، استخوان و موی این اسب به اروپا به نتایج جالبی دست یافت.
او پس از انقلاب اسلامی و بسته شدن سفارت آمریکا، ایران را به عنوان محل اقامت خود برگزید. در سال ۲۰۰۸ میلادی فوت کرد و در محل خانه خود در شمال ایران به خاک سپرده شد.
اسبچه خزر به لحاظ ظاهری، تناسب اندام یک اسب بزرگ را دارد برخلاف بسیاری از اسبچه‌ها که دارای دست و پای کوتاه و تنه درشت می‌باشند، دقیقا یک اسب ریزنقش است که شناخت آن از روی عکس و تصویر به راحتی امکان‌پذیر نیست و از آن جا که شباهت زیادی با اسب نژاد عرب دارد، باید آن را در کنار یک شاخص قرار داد تا بتوان آن را تشخیص داد.
سنگ‌نگاره پیروزی شاپور بر امپراتوران روم
سر کوچک، چشمها درشت و برجسته، پیشانی کمی محدب و گوشها کوچک است. پوزه آن‌ها معمولاً کوچک و دارای منخرین باز هستند.
گردن آن‌ها معمولاً قوس دار، باریک و دارای تناسبی مطلوب می‌باشد. یال و دم پر پشت و زیبا، کمر تا حدودی کشیده و بدن آن‌ها تقریبا باریک است. اندام حرکتی در عین ظرافت دارای استخوان بندی بسیار قوی و محکمی می‌باشد.
دارای سم بسیار سفت و بیضی شکل است که احتیاج به نعل بندی ندارد. از نظر رنگ این نژاد به رنگ‌های سفید، سیاه، نیلی یا خاکستری، کرنگ، کهر همانند رنگ کرنگ می‌باشد فقط یال، دم، دست و پا سیاه می‌باشد.
سمند که همانند رنگ طلایی است فقط موهای یال، دم و قسمت‌های پایینی دست و پا سیاه است. در این نژاد تا کنون اسب ابلق دیده نشده‌است. قد اسبچه خزر کمتر از ۱۲۰ سانتیمتر است.
تفاوتهای اسبچه خزر با سایر نژادها:
اسبچه خزر فاقد تاج آهیانه‌ای در جمجمه خود می‌باشد.
پوشش پوست و مو: پوست نازک، ظریف و نرم، در تابستان اغلب با درخشندگی خیره کننده، پوشش زمستان ضخیم، یال و دم پر پشت ولی یکنواخت و ابریشمی.
خلق و خو: هوش و ذکاوت سرشار، بسیار آرام و مطیع.
استخوان کتف در اسبچه خزر پهن‌تر از سایر نژادهای ایرانی بوده و بیشتر به استخوان کتف نشخوارکنندگان شبیه است.
استخوان‌های کف‌دستی و کف‌پایی اسبچه خزر نسبت به قد حیوان بلندتر و باریک‌تر است.استخوانهای ساق بلندتر و باریکترند.
شش مهره اولی سینه‌ای دارای تیغه پشتی دراز‌تر نسبت به سایر نژادها می‌باشند و به خاطر همین اختلاف، جدوگاه در اسبچه خزر بسیار بالاتر از کپل قرار می‌گیرد.
سم اسبچه خزر باریک و بیضی شکل و بیشتر شبیه به سم خر است تا شبیه سم اسب.
تفاوتهایی در هموگلوبین خون خزر مشاهده شده و آن را در طبقه بندی به عنوان صنعتی منحصر به نژاد خزر قرار داده‌است.
پیدا کردن اسب کاسپین، کشف نژاد اسبی با قدمتی بیش از سه هزار سال بود. نتایج آزمایشات حاکی بر آن بود که اسب کاسپین قدیمی‌ترین اسب خونگرم دنیاست. تا آن زمان تصور بر آن بود که اسب عرب قدیمی‌ترین نژاد از این اسبهاست ولی پس از اعلام این نتایج برخی حتی می‌گویند اسب کاسپین می‌تواند جد اسب عرب باشد.
با آنکه اندازه آنها کوچک است ولی تناسب استخوان‌های آنها درست شبیه اسب است و همین امر باعث می‌شود که آنها در ردیف اسب‌های پونی قرار نگیرند و اسبچه یا اسب مینیاتوری خطاب می‌شوند.
قدم‌های آنها بسیار با تناسب و به زیبایی یک اسب است. اسب کاسپین اسبی قوی و با هوش است.
اولین اسب‌های خزر در سال ۱۳۵۰ به خارج از ایران، بریتانیا، فرستاده شدند. پرنس فیلیپ همسر ملکه بریتانیا که مهمان جشن‌های ۲۵۰۰ ساله در شیراز بود با دیدن اسب‌های خزر، پیشنهاد داد که یک جفت از این اسب‌ها را برای پرورش به بریتانیا ببرد.
او با همکاری فیروز دو راس اسب به نام‌های رستم و خورشید را با خود به انگلستان برد. بجز ایران، در حال حاضر نزدیک به ۴۰۰ راس اسب خزر در بریتانیا و تعداد بیشتری نیز در استرالیا، نیوزیلند و آمریکا وجود دارند
اما علاقه خاندان سلطنتی انگلیس به این نژاد منجر به تاسیس انجمن سلطنتی اسبچه خزر شد و به این ترتیب پرورش این نژاد در خارج از ایران نیز صورت گرفت.
کشور انگلستان ‪ ۷۰۰نمونه اسبچه خزر دارد که حدود ‪ ۴۰سال قبل آنها را از ایران بردند و در آنجا اقدام به پرورش این موجود کردند. وی با بیان اینکه اجداد کلیه اسبهای شرقی اسبچه خزر است، به رغم این که اسبچه خزر نژاد بومی این منطقه‌است در کل استان گیلان تنها ۶۰ راس از این نژاد شناسایی شده‌است.
از آنجایی که این اسب قابلیت فراوانی در سوار کاری وپرش استثنایی دارد مورد توجه محافل اقتصادی و ورزشی دنیا قرار گرفته‌است. نژاد ترکیبی این اسب نیز با نام (English-caspian horse) در انلگستان به ثبت رسیده‌است و آنها به نحوی سعی کردند مالکیت معنوی و مادی آنرا در اختیار بگیرند.
اکنون این اسبچه در کشورهای نیوزلند و حتی ژاپن و فرانسه نیز وجود دارد و این کشورها توانسته‌اند انجمن بین المللی اسب خزر را ثبت کند.
فراگیری سریع و آسان، اسبچه خزر را اسبی مناسب برای ورزش پرش و همچنین به دلیل ظرافتش مناسب ورزش درساژ کرده است. این نژاد همچنین به دلیل هوش و خلق و خوی مهربان آن جزو بهترین اسب‌ها برای آموزش سوارکاری کودکان است.
لیز وبستر، مسئول انجمن اسب‌های کاسپین در بریتانیا ابراز امیدواری کرد که شاید روزی آن‌ها بتوانند برای ذخیره کردن بعضی از ژن‌های نادر و خالص این اسب‌ها بانک ژن ایجاد کنند تا نژاد آن حفظ شود و از این طریق به کشورهای مختلف دنیا هم از این نمونه‌ها بفرستند.
بقایای قدیمی‌ترین اسب خزری که به دلیل شهرت در میان خاندان‌های سلطنتی به "اسب پادشاه" نیز شهرت دارد، در شمال ایران کشف شده است.
این بقایا که بیش از سه هزار سال قدمت دارند در منطقه ای از شمال ایران به نام "گوهر تپه" یافته شده اند. در زمان‌های قدیم، مقامات سلطنتی معمولا این گونه اسب‌ها را برای راندن در میان میدان‌های مبارزه و یا راندن ارابه‌ها به کار می‌گرفتند، این گونه از اسب‌ها قدیمی‌ترین گونه شناخته شده از اسب‌ها به شمار می‌روند که هنوز در جهان در حال پرسه زدن هستند.
با بالاتر رفتن سن گوهر تپه تاریخچه مصور این اسب‌های زیبا به بیش از سه هزار سال پیش باز می‌گردد. برخی از کشفیات این منطقه سنی بیش از 12 هزار سال دارند اما باستان شناسان باور دارند بقایای جدید نشان می‌دهند این اسب در اواخر عصر برنز زندگی می‌کرده است.
دفن کردن اسب‌ها در کنار انسان‌ها در این منطقه یکی از نکات جالب توجه است که در عین حال در دوران باستان امری رایج به شمار می‌رفته و نشان می‌دهد اسب‌ها در آن زمان تا چه اندازه ارزشمند بوده اند.
تغذیه:
با توجه به اینکه اسب کاسپین دارای خصایص فیزیولوژیکی مشابه اسب می‌باشد در نگهداری و مراقبت توجه به این ویژگی‌ها لازم می‌باشد؛ از جمله تک معده ای بودن و ویژگی‌های تغذیه ای مرتبط با آن.
در نتیجه هر آنچه که در تغذیه و مراقبت از اسب لازم است مدنظر باشد برای اسب کاسپین نیز صادق است. همانند یک اسب دستگاه گوارش خزر از بخشهای اصلی دهان، حلق، مری، معده، روده‌های کوچک و بزرگ و روده کور تشکیل شده است.
دستگاه گوارش اسب در محل روده کور توسعه یافته و قابلیت تجزیه علوفه خشبی توسط میکرو ارگانیسم‌ها در آن فراهم شده است. بدن هیچ یک از جانوران قادر به تولید آنزیم‌های تجزیه کننده مواد خشبی از جمله سلولز و لیگنین را ندارد و این آنزیم‌ها به وسیله میکروارگانیسم‌های موجود در دستگاه گوارش حیوانات تولید و همین امر، قابلیت مصرف علوفه را در علفخواران فراهم می‌کند.
این میکروب‌ها در بدن نشخوارکنندگان در معده چهار قسمتی اما در تک معده ای‌ها در روده کور متمرکز می‌باشد.
با این اوصاف خوراک خزر همانند سایر نژادها ترکیبی از علوفه (یونجه، غلات علوفه ای و…) و کنسانتره (مواد انرژی زا یا پروتئینی متراکم همانند جو، ذرت وکنجاله ها) و انواع مکمل می‌باشد.
در سیستم نگهداری آزاد قسمت غالب خوراک از چرا تأمین می‌شود اما در سیستم بسته تغذیه دستی با خوراک آماده - بر اساس جیره غذایی ویژه هر اسب یا هر گروه بخصوص از اسب‌ها - صورت می‌گیرد.کاسپین هایی که به خوبی تغذیه شده باشند در 18 ماه اول زندگی به حداکثر قد و حدود 75 درصد وزن خود دست پیدا می‌کنند.
خانم دالتون چنین نوشته است: کاسپین نژادی خونگرم می‌باشد و باید برخلاف نژادهای سنگین، وزن بدنش محدود شده و بیش از حد تغذیه نشود. اغلب کاسپین‌ها غذا را به خوبی تبدیل می‌کنند و بهتر است با جو و سایر غذاهای گرمازا تغذیه نشوند ـ به ویژه اگر برای سواری کودکان مورد استفاده قرار می‌گیرند.
یونجه، چغندرقند، هویج و علوفه – بسته به کاری که کاسپین‌ها انجام می‌دهند ـ خوراک هایی مناسب محسوب می‌شود. مقتضی است خوراک مادیان‌های آبستن حاوی مکمل‌های معدنی باشد.
خوراک‌های جایگزین نیز می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. این جایگزین‌ها اگرچه نمی‌توانند جای یونجه - که برای اسب علوفه ای است خوش خوراک - را بگیرند اما در کاهش هزینه‌های نگهداری مؤثرند .
نگهداری در مرتع:
به دلیل منشأ گرفتن از کوه ، کاسپین‌ها اغلب قادرند مثل آهو از زمین ناهموار بالا رفته و در بته زارها چرا کنند. اجتماع آن‌ها در مرتع پرآب به مصلحت نیست چرا که ریسک ابتلا به لنگش افزایش می‌یابد.
کاسپین‌ها در مدتی که در مرتع هستند اغلب لذت می‌برند که شب در اصطبل باشند. درهای اصطبل برای اسب‌های کوچک باید در ارتفاع مناسب نصب شود تا بتوانند به راحتی بیرون را ببینند.
زمستان گذرانی:
پوشش کاسپین‌های ایران متراکم و دارای ترکیبی مخملی است تا از آن‌ها در برابر سرمای شدید زمستان محافظت کند. اغلب آنها قادرند به سلامت سرمای سخت را پشت سر بگذرانند و - در صورتی که در سیستم آزاد مدیریت می‌شوند - با سرپناه مناسب و خوراک مکمل می‌توانند زمستان را طی کنند.
کاسپین‌ها در آب و هوای مرطوب عملکرد خوبی ندارند و مرتباً باید بازدید شوند تا در صورت نیاز بوسیله پوشش مناسب محافظت شوند. رویش موهای زبر، به امکان از دست دادن شرایط بدنی دلالت می‌کند.
سیستم نگهداری بسته:
نگهداری اسب‌های خزر در سیتم بسته دارای مزایای متعددی است: امکان نظارت دقیق برشرایط بدنی، مدیریت ورزشی مناسب، تربیت و آموزش بهتر، زمستان گذرانی آسان و بسیاری موارد دیگر.
اما عیب این سیستم هزینه‌های بالای تأسیسات و افزایش هزینه نگهداری است. اما به نظر می‌رسد مزایای فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی این نژاد بکارگیری این روش نگهداری در کشور را کاملاً توجیه می‌کند.
نکات قابل توجه:
ظاهری باریک کاملاً طبیعی است و الزاماً نشان نمی‌دهد که حیوان، با تغذیه نامناسب یا سوء تغذیه مواجه بوده است. با این وجود بدن نباید به نحوی باریک باشد که عرض بین دست‌ها وجود نداشته باشد.
کره‌های نر به منظور فعالیت‌های اصلاح نژاد باید تحت آزمایشات دقیق دامپزشک قرار گیرند تا مجوز جفتگیری را به دست آورند در نتیجه کره اسب‌های دارای دهان طوطی شکل، بیضه مخفی یا دست و پای غیرطبیعی نباید وارد چرخه تولید مثل شوند.
باید دقت نمود تا طرح‌های اصلاح نژادی، خطوط خونی کمیاب را در برگیرد و باید کمی هم برای در نظر گرفتن مادیان یا نریان مکمل برای جلوگیری از هم خونی تحقیق نمود.

منبع :http://iranhorsey.com/
Dalton B. , 1999, The Caspian Horse, Horsshoe Publication, London, 120.
Firouz L. , The Caspian Miniature Horse of Iran , Fild Research Projects. 1972
Iran Cultural Heritage and tourisme Organisation , 2003, Reserches on Caspian Horse
Firouz L.
, Osteological and Historical , Hungarian Academy of Siences
International Caspian Horse Society, 2004, International Caspian Stud Book , ICS, London.