مسجد جامع عتیق

مسجد جامع عتیق یا مسجد جمعه یا مسجد جامع یا مسجد آدینه، از کهن‌ترین مساجد قدیمی شیراز است که در مشرق شاهچراغ قرار دارد.
این مسجد دو ایوانی در سال 281 ه.ق. به دستور عمرولیث صفاری ساخته شد. ساختمان مسجد که اولین هسته تاریخی شهر شیراز است مشتمل بر بنایی مرتفع است که دارای چندین حجره و شبستان است و برخی قسمت‌های آن دوطبقه می‌باشد.
این مسجد دارای 6 درب ورودی و خروجی بوده است. یک درب در ضلع شمالی، یک درب در ضلع جنوبی، دو درب در ضلع غربی و دو درب در ضلع شرقی.
درب ورودی ضلع شمالی به دوازده امام معروف است و کتیبه ای بر فراز آن قرار گرفته است که در دوره صفوی و در سال ( 1031 ه.ق. ) به خط علی جوهری نگاشته شده است این کتیبه تاریخ مرمت مسجد را در سال مذکور بیان می‌نماید.
سر در شمالی مسجد با کاشی مقرنس کاری شده است.
بر روی چهار کتیبه نام دوازده امام بر روی کاشی نگاشته شده و در جرزهای دو طرف این سر در نصب شده است. در وسط ضلع شمالی مسجد، طاق نمای مرتفعی قرار گرفته است که در دو طرف بام آن دو گلدسته وجود دارد و سقف آن با آجر مقرنس کاری شده است.
در حاشیه بالای داخلی این طاق نیز سوره هل اتی با خط نسخ بر روی کاشی نگاشته ...مشاهده کامل متن شده است. در انتهای آن پلکانی است که به پشت بام و گلدسته‌ها ختم می‌شود و در پیشانی و جلو آنها کاشی کاری شده است و روی آنها با خط نسخ آیات قرآنی نگاشته شده است.
در ضلع غربی این طاق نما، دالان درب دوازده امام ( درب شمالی ) و پنج طاق نما قرار گرفته است و در پشت این دالان و طاق نماها، شبستان کوچکی قرار گرفته است.
در سال 1347 ه.ش. در شرق طاق نمای وسطی، شبستانی بزرگ به طول 30 متر و عرض 17 متر با 5 در آهنی مشبک و محرابی از سنگ مرمر عالی و ازاره هایی تا ارتفاع یک و نیم متر با سنگ مرمر ساخته شده است.
قسمتی از این شبستان دو طبقه است و عرض آن نیز 5.5 متر می‌باشد.
بر روی ستون‌ها و بدنه این شبستان کاشی کاری شده و بر روی کاشی ها، آیات قرآنی، احادیث و تصاویر گل و بته و خطوط اسلیمی نقش بسته است. در حاشیه بالایی آن نیز سوره هل اتی به خط نسخ بر روی کاشی نگاشته شده است.
ضلع جنوبی مسجد با مساحتی برابر با 1200 متر مربع، طاق نمای بزرگی وجود دارد که به علت تخریب در حال مرمت آن می‌باشند.
در درون طاق نما، کتیبه ای قدیمی با خط ثلث نگاشته شده است که بخشی از آن باقی مانده است. بر فراز در ورودی شبستان ضلع جنوبی کتیبه ای دیگر با خط ثلث پیچیده بر روی کاشی نگاشته شده است که بخشی از آن تخریب شده است.
این کتیبه در زمان شاه طهماسب اول صفوی نگاشته شده و در پایان آن تاریخ 973 ه. ق. تاریخ مرمت مسجد، ذکر شده است.
در دو طرف شبستان دو طبقه وجود دارد که سقف آن از آجر است و در انتهای آن نیز، محرابی کاشی کاری شده قرار دارد که بر فراز آن به خط کوفی سوره توحید و نام پنج تن نگاشته شده و در زیر آن دو آیه قرآنی به خط نسخ نگاشته شده و در پایان تاریخ 1361 ه.
قید گردیده است. سقف این محراب با کاشی لاجوردی کاشی کاری شده است و دو طرف محراب نیز سنگ کاری شده است. در کنار این محراب، تاریخچه مرمت مسجد بر روی دو سنگ نقش گردیده است.
در ضلع شرقی این شبستان کوچک، شبستان چهل ستون قدیمی با عرض 32 متر و طول 45 متر واقع شده است. سقف این شبستان از آجر است و در آن چهل ستون مکعب با طول 2 متر و عرض 2 متر قرار گرفته است.
این شبستان چهار در دارد که به صحن گشوده می‌شود. بر سر در این شبستان کتیبه ای است که با خط ثلث پیچیده نگاشته شده است و هم اینک برخی از قسمت‌های آن تخریب شده است.
این کتیبه نیز در زمان حکومت شاه طهماسب صفوی (930-984 ه.ق) نگاشته شده و بیانگر مرمت مسجد در آن تاریخ است.
در مغرب شبستان کوچک، در قرینه با شبستان چهل ستون، شبستان بزرگی با عرض 35 متر و طول 45 متر ساخته شده است. سقف این شبستان آهن کوبی شده و در آن 12 ستون بتون آرمه پوشیده از سنگ مرمر قرار دارد.
ازاره شبستان تا ارتفاع 3 متر از سطح زمین، با سنگ مرمر پوشیده شده است. در این شبستان منبری 12 پلکانی از چوب و سنگ مرمر وجود دارد. بر روی دیوار و محراب این شبستان نیز 13 کتیبه از آیات قرآنی و احادیث با خط ثلث و نسخ بر روی کاشی نگاشته شده است.
ضلع غربی دارای دو در است که سر در یکی از آنها، یزدی بندی است و مقرنس کاری و کاشی کاری و معرق کاری شده است. این در که یکی از درهای مهم مسجد است، بوسیله اداره باستان شناسی فارس مرمت شده است.
بر فراز این در کتیبه ای است که آیات قرآنی بر روی آن با قلم درشت و به خط ثلث عالی بر روی کاشی نگاشته شده است و تاریخ (1027 ه.) در پایان آن قید گردیده است.
در نزدیکی و در امتداد همین کتیبه، کتیبه ای دیگر است که قسمتی از آن باقی مانده و تاریخ 1026 ه.ق. در آن قید گردیده است که بیانگر تاریخ مرمت بنا در زمان حکومت شاه عباس کبیر (996-1038 ه.ق) می‌باشد.
این در در شبستان بزرگ جدید ضلع جنوبی گشوده می‌شود.
در ضلع غربی این مسجد ده طاق نما وجود دارد و در پشت آنها نیز شبستان کوچکی قرار گرفته است. در یکی از این طاق نماها دالان در ورودی است.
در ضلع شرقی مسجد نیز طاق نمای بزرگی قرار دارد که در پیشانی آن اندکی کاشی کاری شده است و هم اینک نیز مورد مرمت قرار گرفته است. در شمال این طاق نما، چهار طاق نمای کوچک است و یک راه پله که در زاویه آن یکی از درهای مسجد قرار گرفته است.
در ضلع جنوبی طاق نما نیز، چهار طاق نمای کوچک است که یکی از این طاق نماها دالان در دوم ضلع شرقی مسجد است و یکی دیگر از این طاق نماها در شبستانی است که در زاویه جنوب شرقی مسجد قرار گرفته است.
صحن مسجد با مساحت 1672 متر مربع با سنگ‌های مرمر مفروش بوده و در دالان‌های ورودی مسجد چندین سنگاب وجود داشته که همیشه پر آب بوده تا موقع ورود اشخاص به مسجد، ابتدا پای خود را بشویند و وضو بگیرند و پس از آن وارد صحن شوند.
هم اینک یکی از این سنگاب‌ها که قطر داخلی آن نزدیک به یک متر است و ناحیه خارجی آن دوازده ضلعی است، هم چنین در اطراف آن نقش و نگارهایی وجود ادرد و گرداگرد آن آیات قرآنی و اسلامی نگاشته شده است.
در جلو پلکان ورودی موزه پارس نصب شده است. البته خطوط و نقوش این سنگاب به جهت تأثیر آب، کاملا" مشخص نیست. هم اینک نیز سه نمونه از این سنگاب‌ها در ابتدای صحن همانند نمونه پیشین آن به صورت دروازده ضلعی موجود است.
در وسط صحن مسجد، بنایی مکعب شکل از گچ و سنگ ساخته شده است که نزدیک به یک متر از سطح زمین بلندتر است و گرداگرد آن را ایوانی به عرض دو متر فرا گرفته است.
این بنا که در سال 752 ه.ق به دستور شاه شیخ ابواسحاق اینجو حاکم فارس، ساخته شده، دارالمصحف، بیت المصحف، خدایخانه و یا خداخانه خوانده می‌شود و این بدان جهت است که در این مکان علاوه بر قرآن هایی تاریخی به خط امیرالمؤمنین علی (ع)، امام حسن (ع)، امام صادق (ع) و چند تن از صحابه پیامبر و تابعین او نگاهداری می‌شده است.
محل تلاوت قرآن نیز بوده است. همچنین در این مکان قرآنی به خط عثمان خلیفه سوم وجود داشته که چندین قطره خون وی، به هنگام قتلش بر روی آن ریخته است و به همین جهت برخی این مکان را قبر عثمان یا دفتر عثمان نیز خوانده اند.
هم اینک برخی از قرآن‌های مذکور در موزه پارس نگاهداری می‌شود.
عمارت خدایخانه و ایوان‌های آن، دارای 12 متر طول و 10 متر عرض است و مساحت اتاقی که در وسط آن قرار گرفته است به ابعاد 8 متر طول و 6 متر عرض می‌باشد که از سنگ و گچ ساخته شده است.
در ضلع شرقی و غربی این اتاق، دو سنگ مشبک قرار دارد و در دو ضلع جنوبی و شمالی آن، هر کدام یک در ورودی است که بر روی در ضلع شمالی خاتم کاری صورت گرفته است.
در چهار گوشه خدایخانه، چهار ستون مدور مغازه مانندی وجود دارد که نمای بیرونی آن از سنگهای مکعب شکل آجر مانندی است که لابه لای آن سنگ‌های رنگین به کار رفته و با گچ نصب شده است.
روی سنگ‌های ازاره پایین نیز نقش و نگار هایی دیده می‌شود.
سقف ایوان‌های شرقی و غربی آن به وسیله چهار ستون نگاهداری می‌شود که سر ستون‌های آن به شکل مقرنس کاری، حجاری شده است. بر فراز هر یک از این ستون ها، قطعه سنگی است که به شکل محراب در آورده و داخل آن خالی شده است و خطوط اسلیمی و گل و بته بر آن نقش شده است.
سقف ایوان‌های شمالی و جنوبی خدایخانه نیز به وسیله دو ستون مدور نگاه داری می‌شود. معماری این بنا مانند خانه کعبه است اما گرداگرد خدایخانه، ایوانی به عرض دو متر ساخته شده است تا اتاق را از گرما حفظ نماید.
در لبه بالای ناحیه داخلی ایوان ها، کتیبه ای با قلم درشت در زمان شاه ابواسحاق به خط ثلث عالی به قلم یحیی الجمالی الصوفی بر روی سنگ‌های یک پارچه و با عرض یک متر نگاشته شده و آن نقر شده است به گونه ای که خطوط آن کتیبه برجسته شده و لابه لای این خطوط با کاشی‌های آبی، معرق پر شده است.
این کتیبه گرداگرد نمای خارجی و مناره‌ها را پوشانده است (طول کتیبه) خدایخانه هم اینک مورد مرمت می‌باشد. مسجد جامع عتیق با مرور زمان و در اثر زلزله‌های متعدد در دوره‌های متعدد رو به ویرانی نهاده که تاکنون نیز چندین بار مرمت شده است.
تاریخچه مرمت این مسجد با توجه به کتیبه‌های موجود عبارت است از:
1. در سال 973 ه.ق. در زمان حکومت شاه طهماسب اول صفوی.
2. در سال 1026 ه.ق. و 1027 ه.ق. در زمان حکومت شاه عباس کبیر.
3. در سال 1092 ه.ق. در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی.
4. در سال 1318 ه.ش. از جانب اداره باستان شناسی فارس.
خدایخانه نیز پس از تخریب و از بین رفتن برخی از کتیبه هایش، از جانب اداره باستان شناسی فارس و با همیاری واجد کاتب، سید آقا بزرگ نسابه، صرافت، رحیم صمیم، سید هاشم، در سال 1326 ه.ش.
کاملا" مرمت شد.
این مسجد در دیماه 1310 با شماره 72 به ثبت تاریخی رسیده است.

منبع:
http://fa.wikipedia.org/wiki
http://dideh.parsiblog.com
http://www.shirazblog.blogfa.com